|
| |
| |
| |
Reimer van Tuinen:
Trije fragminten.
Sneinemoarn - Juny 1944.
De moude fan it tekkens útslaen tusken de barakken - ús sneinsk ritueel - sil him wol deljown hawwe, dat ik moat it waer mar ris yn. Acht ûre sahwat wiist de mage oan; ik haw noch in ûre oan my sels ear't it moarnsappèl bislach op my leit; alteast as de fornimstige S.S. de sneinske en frij minsklike dei-yndieling net yn 'e bulten jaget. Yn 'e barak is ek al neat bûtenwenstichs to bilibjen: finzenen dy't sliepe, finzenen dy't oer iten prate, inkelde gelokkigen dy't it oerbliuwsel fan in Reade-Krús-pakket bihimmelje, en in keamertsjinst dy't toilet makket foar in warich spegeltsje.
As ik bûtendoar stean, nimt de sinne my op yn syn myldens; dy goede, âlde sinne, dy't skynt oer rjochtfeardigen en ûnrjochtfeardigen, ek de luzichste kampen net forjit, as hat er souverein de gek mei alle minsklike útfynsels en binammen mei de S.S. Fan 'e moarn is hy dochs wûnderlike rynsk, makket er de skriklik mathematyske lilkens fan ús kamp suver oannimlik. Noch ien sa'n moarn, en it toarre appèlfjild wurdt grien fan útsprutende gerskes en bûterblommen. Soene se ús dan frij litte? As soks de foarste pleach west hie, Farao soe grif opslach bilies jown hawwe. Mar it appèlfjild is noch griis as ik my der skruten op weagje, om alderearst de sitewaesje yn it roazetún op to nimmen. It roazetún, dat opmerklik strafplak mei dy alderopmerklikste namme, is yndie in forbazend greate hinneloop fan stikeltried, sa ticht bifrissele dat sels it rûpske kampkatsje der net troch strûpe kin.
De S.S. oerdriuwt altiden sa mei syn feilichheitsmaetregels, tinkt my. Op 't stuit stiet der mar ien ûngelokkige yn. Botte ûngelokkich liket er net iens, hy hat ek syn part fan de sinne en sels fan de rêst, sjoch ik, hwant hy hinget frij noflik tsjin it tried oan. Smookt er? Salang as de wachters op 'e tuorkes gjin kapsje meitsje, is 't foar him ek snein. Sil ik it weagje en bimoedigje him mei dat alderguodkeapste teken: de Ingelske V? Mar ik doar 't net oan, hwant de iennichste taskôger bin 'k al net mear. Ek de
| |
| |
Dútske Baron is fan 'e sinne út syn elitebarakje helle, en komt op my ta panderjen, deftich yn syn griis colbert (Ingelske stof?) en mei de gongelstôk.
‘Moarn Baron’. Hy glimket fyntsjes en bliuwt by my stean. Glimket er om dat Baron? Faeks is er mar in Junker, in sljochtwei Junker, of ek dat net ienders; mar hjirre is er ús Baron, sa is er oantsjinne, en dêr hâlde wy it op. Hwat kamp soe in Baron hawwe?
Hy is dus de Baron, en hy is Dútsker, en fanwegen dat lêste hat er foarrjochten en doar ik it ûnnoazele V-sein net to jaen.
Wy eamelje hwat oer 't waer, mar ridlik gau bigjint er to fortellen: oer de sneinemoarnen yn syn doarp, as de klokken liede, it tsjerkfolk de berchpaden lâns giet, en mear yn dy trant.
Ik moat oan Perk tinke. Sa net: syn fortellen is er forneamd om, hy fortelt mei gloede en humor, sûnder dy oerdied oan sentimentelens en heimwé, dêr't wy hjir bytiden oan togroune geane. Midden yn 't forhael stûket it. In S.S.-er komt út Abteilung III wei, en rint warber mei in boardfol bôllekoarsten nei it fiverke ta, dêrt hwat eintsjes yn slûgje.
Wanhopich meitsje ik gebeartens nei de roazetúnbiwenner, dy't nou alhiel by syn peal delsakke is. Tagelyk fornim ik suver bliid en bifrijend dat ek de Baron meneuvels makket mei syn stôk. Mar 't is al to let, de S.S.-er bliuwt hommels stean, smyt it board derhinne en sjit op it roazetún ta.
‘Lit ús dat net oansjen’, moannet de Baron ienfâldich, en hastich stekke wy ôf nei de oare kant it kamp, efter de barakken. Dêr forfettet er syn skilderij fan klokjes, tsjerkegean, de mis, tsjin it balten fan de ûngelokkige yn. As dat einlings weistjert (hoe lang hat it duorre?) swijt ek de Baron. Ik leau, hy suchtet.
't Is moai efter it kamp: in roggefjild, konifearen, in sânpaedtsje en sels, o wûnder, in alderleafst boerespultsje. To moai, ik stean dizze moaijens net. Letter, as der in letter komt, wol ik gjin dinnebosken mear sjen.
‘Sjoch ris oan’, seit de Baron ironysk, ‘ús Schweinekommando rukt út’.
‘Om dizze moarn kompleet to meitsjen, heart by de regy’, gniis ik.
It Schweinekommando komt der oan sjouwen, yn syn
| |
| |
hiele heal en fear: twa finzenen mei elkmis in pear geiten oan it tou, en de âlde Helfrich der efteroan, it gewear sleau oer it skouder. As, sa út en troch, de geiten miene yn 'e berm hwat bihaffelje to moatten, wachtet it kommando. Fan in wachttuorke wurdt in hompe kuch nei ûnderen smiten en dêr stouwe de geiten op ôf. Dy man dêrboppe hat grif in kampke efter hûs, mei geitsjes en kninen foar de bern. Nou sjokselt in hiele gefal foar ús lâns, oan 'e oare kant fan 'e ôffreding fansels. De geiten, de twa finzenen en de âlde man sjogge der soun en tofreden út.
‘Miskien is dit it Potemkin-kommando, as der ynspeksje komt fan hegerhân, hwa wit’.
‘Hwerom hingje se dan de geiten gjin beltsjes om 'e hals, lyk as yn 'e Alpen?’
Eat yn myn toan rekket de Baron. Hy sjocht my freonlik oan en seit faderlik: ‘Net sa bitter, net sa bitter, jongfeint’.
It kommando wurdt wei efter de rogge. It wurdt stil, hiel stil. Elk momint kinne de klokken bigjinne to lieden.
| |
July 1944.
De Schreibstube hat it justerjoun útbret, en it giet fan 'e moarn as geroft troch it kamp: de Knüppier wurde dénaturearre ta sokssahwat nuets as oppassers. It hiele kamp gounzet der oer, as it op it Blockappèl fan rige ta rige giet. Dat is nochris in forsetsje yn 'e iere moarn, in hiele fariaesje op 'e wenstige geroften oer it miel, de langte fan it appèl, de kuch, it sin fan de S.S., de oarloch en mear elemintaire saken. As it nou mar wier is. Ik leau it net. As der net mear slein wurde mei, kinne se de boel wol opdoeke. It slaen heart der by; by de luzen, de hûnger, it stean, mei it slaen stiet of falt it systeem. En dêrom kin it net wier wêze.
Dochs is der hwat geande mei de Knüppler; dat mûskoppet mar, sjocht út en troch lilk nei de Schreibstube dêr 't ús Goaden setelje, en mûskoppet wer fierder. Ja, ja, sjoch mar as de formoarde ûnskuld, wy sille neat forjaen en alles ûnthâlde!
Nou moat ik earlik wêze, sels oangeande Knüppler, ek al hawwe se my in kear-twa-trije fan 't húske jage: folle en bot slaen dogge se nou al in mennich wiken net in soad mear oan. Mar dat hat mear mei de ynvasy to meitsjen as
| |
| |
mei in morele bikearing. Dat lêste is har dikke koppen net ôf to lêzen. Ha, in bikearing! Né, dat is neat foar de Knüppler, hja wolle allinne mar goed troch de tiid komme, d.w.s. in soad ite en kommandearje, en slaen as se der nocht oan hawwe. En as it waer omslacht, yntiids omskeakelje. Dat lêste binne se al hoeden mei dwaende, mar it is al to let; sels de ûnnoazelste hals wurdt der net mei forrifele, hwant se drage har forline mei yn har gesichten. Gerrit, de Vormann, Frans en noch in pear trawanten, gewante knapen, ienris poaijer of nachtportier, hawwe domme, leffe en wrede gesichten.
De S.S., fan datoangeande net sûnder ynsjoch, hat yndertiid dy koppen der úthelle, harren kneppels en ynstruksjes jown, der in kommando fan makke en sa op it kamp loslatten.
Hwat binne har ynstruksjes? Hja moatte noed stean foar it neikommen fan de kampwetten; foaral: Waschräume leech reagje, barakken leech reagje, nei de appèls ta reagje, en fierders hannelje sa't de sitewaesje it freget. Hja binne har taek goed neikommen, hawwe dy rom en yn 'e geast forstien. Se hawwe in soad en fakkundich slein, (sa't it lân it opjoech). Sûnder mis sizze se sels, dat se net mear as har plicht dien hawwe, fansels ús to'n goede. Se wurde dêrneffens bileanne, of bileanje harsels mei: boppebêdden, iten, tabak, frijstelling fan transport, en hawwe it foarrjocht nommen op it appèl by de foaroefeningen mei kjeld of rein ûnder de luifel fan barak III to skûljen; dêr hingje se dan heal en heal oan it houtwurk as saters yn har swarte unifoarmen, (deadskoppe-regimint) en laitsje ús hertlik út.
Har forhâlding ta de kamplieding is my net altiden like klear, mar it bliuwe op 't lêst finzenen. Faeks wolle se dy status wol ivich hâlde, hwant safolle macht as hjirre krije se net wer. En sa sil dus it Knüppler-Kommando in oare ‘doelstelling’ krije. Ik kin my min yntinke dat it wier is, en noch minder dat de S.S. dat goedkrije kin.
Mar dizze reis kriget it geroft nouris it folle pont. Nei it arbeidsappèl, alle kommando's ré om korrekt ôf to marsjearjen nei har wurk, forskynt de Lagervormann foar it front en easket aandacht fan ús en folsleine stilte. Nou sil it dan heve.
Hy set syn militair lûd út en forklearret plechtich dat: der yn dit kamp tonei net mear slein wurde mei, dat as der straft wurde moat, de kamplieding dêr syn middels
| |
| |
wol ta hat, en dat men mei klachten frijmoedich by de lieding oankomme kin. Ut! En nou ynrukke, mars, mars! Wy forjitte it ynrukken hast. Dit is pûrlike revolúsje, man, sa komt it Tredde Ryk fan boppen en docht de S.S. him tokoart. Nuverbaerlike dingen binne wy wol ta wend: Dútske Baronnen, Sigeunders dy't har hier bihâlde meije, in nachtlik appèl foar dronkene Appèlführers, amnesty foar ‘das gansche Lager’, as in strafappèl fan ‘bis sie verrecken’ werom brocht wurdt ta ien dei, koartom echte S.S.-grapkes en goedertierenheden, wy kinne se skoan forwurkje, hwant se passe yn it systeem. Mar de Lagervormann syn rede falt der totael bûten, mei syn pleitsjen foar de minsklike weardichheit.
Nammers, dat de L.V. hwat oankundiget, falt op himsèls al bûten de regel. Hy, âld-ofsier, dêr't de kamplieding hastich it baentsje fan L.V. foar kréëarre hat om him bûten in ordinair kommando to kearen, forskynt komselden op 'e foargroun. Earlik sein hearre wy ek helte leaver Van Laar, de kampâldste mei syn: ‘gersneger mei dyn kouwekop, silst hjoed ek noch meidwaen?’ en soksoarte jovialiteiten. De L.V. forbyldet him altiden noch dragers fan des Kenings wapenrôk foar to hawwen, dy't er binnen de grinzen fan de kriichswetartikels tasprekke moat, en fielt foar 't neiste algeduerigen de swierte fan syn ofsierseed. Hy is de man fan de lêste grêft, fan de garde dy't nea bilies jowt, mar earder stjert; hy is, mei Lange Jan, de iennichste dy't rountút oer minsklikheit doar to praten. Wy bigjinne al to fantasearjen oer in lytse paleisrevolúsje yn 'e Schreibstube: a dream within a dream.
Wy hoege net lang mear to fantasearjen. It Block-appèl om tolf ûre wurdt troch Westerveld, de ‘fytsmakker’, ôfnommen. Hy sjocht forskuorrend. Lykas ornaris steande yn 'e foarste rige, de tèlrige, kin ik dat skoan merkbite; en ik bibberje. Nei it nerveuze tellen, yn 'e wenstige, deadske stilte, bigjint it mantsje ús ta to bolderjen: de L.V. hat ús fan 'e moarn in mearke forteld; hy boetet dêr al foar yn 'e bunker, sûnder hier! Hy, Westerveld, Ober-Scharführer, sil it ús wol oars fortelle; as it nedich is sil der tûk en raek slein wurde, lyk as altiden, de Knüppler hâlde hielendal har folmachten en wy bliuwe Schweinhunde. Hy swijt hommels en boarret freeslik troch ús hinne mei syn rôljende eagen. Wie der nou mar ien dy't ôfblaesde, of gong der mar in fûgel op syn geweldige pet sitten! Mar hy pikt in
| |
| |
stumper út in carré, dy't tink omsjoen hat nei de Knüppler, of dy't skeukte, of dy't neat die. Hy lit him nei foaren drave, winkt Gerrit, de Ober-knüppler, dy't der warber oansjitten komt, kriget dy syn kneppel en sjocht jitris it hear oer.
Nou bibberje wy allegearre. In oarenien wurdt der útwonken, in guodlike, al âldeftige man; de sindeling, neffens Van Laar. Wy bigripe ynienen de bidoeling en hâlde de siken yn. Westerveld jowt in opdracht, dy't ik letterlik forstean kin: it earste slachtoffer moat krom stean gean, de sindeling kriget de kneppel en moat slaen op it tellen fan him, Westerveld. It wurdt noch stilder. Ik wit dat ik dit altiden wer foar de geast krije kinne sil: in Ober-Scharführer dy't bigjinne sil mei it needlottige tellen, in Knüppler dy't plechtich tasjocht, de sindeling, deawyt, de kneppel yn 'e hân as wie it in bismetlik ding, it spande efterst fan in finzene. Yn 'e wachttuorkes S.S.-ers dy't nijsgjirrich oer de rânne hingje. En wy, dy't as de soannen fan Boänergus om alle fjûr fan 'e himel bidde of op syn minst om Van Laar. Mar gjin fjûr, gjin Van Laar. Westerveld telt ‘Eins’. De sindeling tilt de kneppel op, sjocht helpleas en skuldbiwust nei ús, lit him wer sakje. In licht rûzen fart troch de Blocks. De S.S.-er sjocht ús forwoast oan. ‘Eins.’
De kneppel giet wer omheech, falt nou sleau tsjin it efterst. Westerveld ûntskuort him de kneppel, ûnderhellet en lit dy sûzjend delkomme. De finzene sjit foarút en bigjint to âljen. Nou is de sindeling wer oan bar. Ik bisef dat hy yn in boekescène wer wegerje sillen hie: heldendom yn in kamp. Mar mei it tredde ‘Eins’ slacht er, en hy hat gelyk, hwant syn slaen is ommers it minste fan twa kweaden. Hy hat it gelok mei, as Westerveld wer yngripe sil en foardwaen, komt Van Laar it fjild oersetten. Wy bilibje wer ien fan dy ûnbigryplikheden: de ynfloed fan de heechste finzene op ús hearskers. Hy smoest hwat mei de gleone S.S.-er, hy laket, wrychtich, Westerveld laket ek. Van Laar skopt de sindeling wer yn 't carré, stjûrt Gerrit en it slachtoffer wer nei har sté en hat de sitewaesje rêdden ear't Westerveld goed biseft hwat hjir bart. Mar dan, noch net alhiel oertroeve, nimt dy syn wraek: it hiele kamp strafstean oant njoggen ûre ta. Wel ja, hwerom net? Van Laar ljochtet ta: fanwegen ûndisciplinaire hâlding tidens it appèl, strafstean oant (hy sjocht de fytsmakker efkes oan) eh.... sawn ûre ta. Westerveld skodhollet forheftich: ‘Neun Uhr, Mensch’. Nou, njoggen ûre dan mar.
| |
| |
Njoggen ûre: ynrukke, ite en op bêd. De sindeling leit net sa fier fan my ôf. Hy skriemt mei it gesicht yn it kessen weidrukt. Njonken syn krib stiet it slachtoffer en bisiket om 'e nocht him in sigaret oan to twingen.
‘Ik haw dy slein, ik haw dy ommers slein!’
| |
In Septimbermiddei 1944.
De dei stiet spand fan ûnrêst. It geroft seit dat it by Arnhim forkeard giet, en it is de S.S. oan to sjen dat dizze reis it geroft mear as geroft is. De S.S. is hjoed wer tige wis fan himsels. Se dogge wakker triomfantlik, marsjeare en sjonge mar raek, leegje de auto's wer dêr't se earst yn útnaeije soene, en smite har mei farske energy op har libbenstaek: ús Germaenskens by to bringen. Se sille wol spyt hawwe, safolle wichtige dossiers forbarnd to hawwen. Foar 't neiste binne se al wer oan 't réorganisearjen fan de kartotheek.
En fansels hâlde se appèls. De S.S. gûchelt mei appèls, en mei it oantrede litten fan groepen apart, de hiele moarn al. Greate reade ballen moatte antreten, skoften stean en dan wegtreten ‘schnell, schnell’, allyksa de lytse reade ballen, de reade en wite U's, de trijehoeken en sa mar troch. En dan it hichtepunt: ‘das gansche Lager soll antreten’. De kommandant himself mei de hounen, Ober-Scharführer, Unter-Scharführer, alles is presint. O, hoe moai, hoe hearlik. Nei in ûre: ‘in die Baracken wegtreten, marsch, marsch’. It is gjin tinken: de Läufer bigjinne al wer troch it kamp to draven, roppe wer groepen op, de Lager-Aelteste boldert, de Lager-Vormann boldert, de Block-Aelteste nimt it oer, en de saek is wer roun.
It lit ús fan 'e moarn stienkâld hwat de djippe eftergrounen en ûndergrounen fan har kluchten binne: Arnhem giet mis, en wy ha hûnger. Hwer bliuwt de mefrou fan it Reade Krús?
Fuort nei it greate appèl om tolf ûre, wèr great appèl, in folslein en model tel-appèl mei alles hwat der tabiheart oan appèl-führers, geweldige kommando's, klompegeroffel, plechtige stilten en gjin ein. As tajefte komt de kommandant fannijs op 't aljemint. 't Is machtich! Mar hwannear ite wy? It iten komt joun, wy krije gjin iten as straf, wy krije nea wer iten, der is gjin iten mear, it iten is troch de S.S. stellen, en sa mar fierder.
| |
| |
As dit appèl ek syn lûdroftich ein fynt, jow ik my nei de koken. Ik haw in freon, dy't in freon hat dy't kunde hat oan immen yn 'e koken. Dêr krij ik fansels gjin iten fan, mar as ik nou alris iten krige! Ik hingje dêr in pear ûren om. De middei forrint freeslik tryst, de sinne bliuwt wei en alles liket goar. Ik kin nearne mear om laitsje. Iensumheit. Dan: de reade U's moatte oantrede, en ik haw in reade U. Mar se kinne barste. Efter de sikebarak jow ik my del op in skurve matras, en bigjin wer mei spekulaesjes oangeande S.S., iten, ûntflechtsjen. Hwa lake ek wer as it reinde, om't de sinne dan wer op kommende wei wie? Mar Thijl hie nea yn in kamp sitten, in kamp hearskje oare wetten yn, hjir kin nei lijen, greater lijen komme en dêrnei wer greater lijen. De S.S. hat tofolle fantasy, dat is it him. En dochs meitsje ik my wiis dat dizze middei it lichtepunt is: aenstouns wurdt der brea ompart, aenstouns komt de mefrou fan it Reade Krús, aenstouns wurdt it kamp bisingele fan parachutisten en rôlje de tanks de poarte ûnderstboppe, noch efkes, en wy smoke Ingelske sigaretten yn 'e dinnebosken.
Ik kypje ris om 'e hoeke fan 'e barak: it liket noch net op dinnebosken. Noch altiden steane de reade U's yn carré, deabinaud foar Westerveld syn herder, dy't oan 'e boksen snúft en foar in oerdwealske appèlführer. Fierders wurdt der neat mei harren dien.
Der komme gjin tanks, wol jagers. Roerdelings gûle se oer de wachttuorkes. De reade U's wurde ûnrêstich. Nou folget in escadrille dat de militaire kampeminten om ús hinne bigjint to bimitraillearjen. Yn in omsjoch sit de appèl-führer yn it skûlkelderke en spatte de reade U's útinoar. Wèr in escadrille, dat de chaos yn alle omlizzende kampen kompleet makket. In pandaemonium fan lûden: hounen, knetterjen, kommando's, fluitsjende kûgels. Nou komt it, nou komt it!
Der ploft immen njonken my del, ien yn boargerklean, in gloednijen dus. Hy himet fan it draven. Ik sjoch him oan, syn forlijd antlit komt my tige bikend foar. Myn brein bigjint to wurkjen, de wei tobek, it bliuwt hingjen: Maert, it tichthûs. Hy is it. Ik gryp him by 't skouder: ‘Dû bist it?’
Syn doffe eagen nimme my skerp op, bigjinne stadichoan to ljochtsjen by it groeijend werkennen. Hy is der, hy nimt myn hannen yn sines en stammert: ‘Is 't mooglik, dû hjir noch?’
| |
| |
It wersjen. Jagers komme op 'e nij en mitraillearje, earne wurde bommen smiten, dat de barakken wraggelje; en wy dogge inoarren it forhael fan ús libben.
‘Dû sjochst der min út’.
‘Dû minder’.
‘Dû komst altiden krekt op tiid. Ik siet werris yn 'e lytse loege’.
Nou glimket er en tinkt oan dy hopeleaze dei yn it tichthûs, doe't er my bimoedige, doe't hy, de oprjochte, de slimste leagens foar my gearstalde, en sei: ‘Bid God dat Er dy lige lit, datst it sels leaust’. Faeks wit er noch myn moedeleas grapke: ‘De Dútskers moatte it leauwe’.
Hy bigjint to fortellen, och sa'n ientoanich forhael: slaen, lige, fûlder slaen, fûlder lige, safolle lige dat se him heal forbjustere loslitte. Opslach wer oan 't wurk, wer pakt op in biset adres, slaen, lige, mar dizze kear net leaud. De papieren liigden net. En sa sitte wy wer njonken inoar, yn illegale bruorskip, en forjaget er op 'e nij myn iensumheit. As soene wy skepen wêze allinne al om dit to bilibjen, lynjend tsjin in healforgiene barak, wylst jagers gûle en it Tredde Ryk yninoar dondert.
Mar it is to wûnderlik, it kin net lije. De S.S. is noch libben as in hert, dy komt tjirgjend om 'e hoeke fan ús barak setten en jaget ús op nei 't appèlfjild.
‘Hwer leiste?’
‘Barak twa, wurd gau trochstjûrd’.
‘Joun kom ik...’
‘Los Mensch, los, los...’
In nerveuze joun falt. Nimmen mei de barakken forlitte. ‘Ohne Warnung mit Scharf geschossen’. Nachts hear ik hoe't mei folle kabael in transport it kamp forlit, en fiel ik: ik sjoch him net wer.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd