De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 7]

Ir. J.J.M. Vegter:
It Fryske oarlochsmonumint.

It monumint oan de iepenbiere wei, dat in stik skiednis delset mank it libben fan al den dei, wie foar 1945 yn Fryslân frijwol ûnbikend. Wol koene wy de tinkstiennen en bitinkingsnudlen, dêr't de 19e ieu histoaryske feiten mei fêstlizze wollen hat, mar by de opstiging fan libbensmoed en libbenskriich dy't oer it bifrijde folk kaem, waerd it jin klear, dy forfeelsume monuminten sûnder fantasy soene fuortoan earder thúshearre op it tsjerkhôf fan de geast as op it siedlân fan de bifrijing.

De Stiennen Man wie in gunstige útsûndering, mar dy syn ûntstean lei dan ek al trijehûndert jier efter ús. De Stiennen Man is in stik fan it Fryske lân, it silhouet is kantich en persoanlik; hy hat in eigen namme krige en dêrmei in plak yn de famylje. Mar it izeren stekje - korset fan safolle Nederlânske monuminten, symboal fan ûnmacht en iensumheit - it izeren stekje iì der fansels en it wol dat monumint dochs wer bûten it libben fan ús-lju keare, dat it is mear in opsierend foarwerp as in libben bisit, in foarwerp dêr't men nei sjocht lyk as men sjen mei nei in stoel mei in stofkleed der omhinne, lyk as men nei boeken-efter-glês sjen mei of nei fisken yn in akwarium.

Wie dat ús idé fan de bifrijing: ynriuwe tusken izeren refters, ynpakke yn glês en plastic? Né rjochtoarsom: by de bifrijing gie it hert ús iepen, dat fan ús allegearre; wy hawwe ús net skamme to skriemen fan lok, al wie it bûtendoar. En elk op eigen wize hat syn hert bounzjen heard as woe it barste - om efkes dêrnei stil to stean, sâ stil to stean dat wy de amme fan God tusken de minsken hearre koene. Stil to stean, ûnforweechlik, mar oant yn it djipste wêzen biruorre en sadwaende sels wurden ta: in monumint.

Doe't de earste spanning der nei de bifrijing ôf wie, oppenearre him rounom de langst dy histoarje fan de jierren 1940 oant 1945 fêst to lizzen - en sa binne yn de stêdden, de doarpen en op it plattelân de monuminten ta stân kommen.

It tal is safolle mooglik biheind, hwant by soks foaral is ynbannigens in ding fan bilang; it giet der ommers om en jow yn it iepenbier utering oan jins fielingen. Wy witte.

[p. 8]

elk minsk en elk doarp libbet op syn eigen wize en de libbensuteringen hearre dêrmei to striken. Utinoarrinnend is dan ek it karakter fan Fryslân's monuminten, ûngelikens fan mjitte, fan foarstelling, materiael en foarmjowing. Lit ús ris in stikmannich bisjen en ús dêrnei ôffreegje: hwat hawwe wy makke?

Yn 'e tsjerke fan Easterein yn Hinnaerderadiel is in lytse tinkplaet oanbrocht: in broaze minskefiguer stiet foar it krús. Njonken de namme fan de fallene stiet: Berne Tsjom 30 Maeije 1890. Forstoarn Neuengamme 28 April 1945. Bloedtsjûge foar Christus.

Dy tinkplaet is in teken oan de muorre; troch syn ienfâld is de ekspresje forsterke, troch syn suverens is de ynlikheit neijeroan kommen; troch syn wierhaftichheit is dizze bihindige plaet great wurden, útgroeid bûten en boppe himsels - en dêrmei in teken wurden foar alle tiden to forstean.

Oan de greate wei fan Snits nei de Ofslútdyk stiet by de opdyk nei Folsgeare in hege, mitsele pylder en dêrop in brûnzen hoanne. De hoanne is net op de biwende wize werjown, mar it lichem fan dizze wachthâlder ûnder de dieren is troch de omtreks-linen mear suggerearre as dat it ús kant en klear foar eagen set wurdt. De kunstner hat de biskôger syn eigen fantasy oan it wurk sette en dy oantreastgje en stypje wollen. Alle luijens hat er by it biskôgjen fuortbanne wollen; dêr wie alle reden ta, hwant it wie in algemien monumint foar de hiele gemeente en as motyf wie it wach-wêzen foar kar nommen. It is nei de foarm to oardieljen in tige ekspressyf byld - de hege pylder leit de klam op it algemiene karakter. It plak makket dit monumint ta in tsjinspylder fan de ûnoarme romte fan it sljochte Fryske lân. Gjin niget dat it lân yn dit spyljen en tsjinspyljen boppelizzende partij bliuwt. En alhoewol't wy ús de foarm fan de hoanne nòch markanter en de pylder sels nóch heger yntocht hiene en it monumint op sa'n manear nòch earfoller tsjinspylder ta de lânsdouwe wurde kinnen hie - it wol lykwols net by jin wei dat hjir in tsjûgenis ôflein is yn in sfear fan hege earbied.

By de brêge oer it Van Harinxmakanael ûnder Dronryp stiet in krús: it teken oan de wei. Hwa't dêr stean bliuwt sjocht in smelle treppen nei ûnderen by de dyk del rinnen en dêrsanne, lykop rinnend mei de feartswâl by in ienfâldich paed fan bakstien en tegels lâns steane alve stiennen,

[p. *1]

Monumint Wymbritseradiel ûnder Folsgeare.
Byldhouwer Willem Valk.
(foto Popken)

[p. *2]

Monumint by brêge Van Harinxmakanael ûnder Dronryp.
Arch. bureau Pruis en Posthuma Oostendorp.
(foto Popken)

[p. *3]

Tinkfinster yn Tsjerke Aldeboarn.
Skilder J. Groenenstein.
(foto Popken)

[p. *4]

Tinkplaet yn Tsjerke Easterein (Hinn.)
Byldhouwer R. Hettema.
(foto Popken)

[p. *5]

Monumint op Sédyk ûnder Kollum.
Byldhouwer Nico Onkelhout.
(Foto W. Kamminga)

[p. 9]

elk mei in namme. En elke namme wie in minske dy't net bûge woe en dy't op willekeurige wize, op in willekeurich stuit earne yn it Fryske lân delsketten waerd. Alve stiennen lizze njonken inoar, lyk as hjir alve deaden njonken inoar leine yn de iere moarntiid fan 11 April 1945. Fleantugen op wei nei Dútsklân fleagen oer, doe't it wreed gewelt fan de bisetter noch foar de lêste kear dûm en ûnbarmhertich tasloech. Balstiennen foarmje de falling fan de dyk efter de stiennen. En towyl it wetter skolperet, de wolkens heech hoppe ús de loft lâns sile en de ljurk sjongt, steane wy stil: wer stiet in tragysk minskelot ús foar eagen, wer hawwe wy in markteken foun, beitele yn de Fryske groun.

Yn Aldeboarn en Boalsert binne tinkfinsters pleatst yn de tsjerke. Yn Boarn is de kleur helder hâlden, de foarstelling is net réalistysk, mar bisjocht men it rêstich en mei sin dan fynt men de tekens fan bisetting en bifrijing - en de namme fan him dy't it frij wurden net mear bilibje mochte. Yn Boalsert binne de kleuren swierder, djipper - mear ynspirearre op de midsieuske kleurstellingen en hwat minder modern fan opfetting as it moaije finster fan Boarn. Mar yn de Boalserter Martinitsjerke wurdt men jin de bitreklikheit fan jierren en ieuwen wol tige biwust. Mear modern of mear tradisioneel - dy tsjinstelling rekket ek tsjin de eftergroun fan de jierren '40-'45 it wêzen dochs net. It giet om de wierhaftichheit en de ekspresje. En yn de restaurearre Martini sil ús tiid dan ek in teken oan de muorre set hawwe. Yn de djippe, baernende kleuren fan it glês-yn-lead klinkt it koar fan de stimmen dy't sjonge fan de striid, de ûnforsetlikheit, de forsleinens, mar ek fan de freugde om de nijwoune frijheit anno 1945.

Earne yn de Súd-Easthoeke libbe yn de lytse mienskip fan skoalle en bern en natûr in skoalmaster. Dy trije gie syn hert nei út - en nei de frijheit. In foege stien yn in mannich kleuren glasuer bakt en yn de skoallemuorre oanbrocht fortelt ús dêrfan op suver bernlik-kleare wize. As wy der by steane krije wy it foar ús hoe't in óáre skoalmaster nóú en skielk wèr in oarenien op in dei hieltyd wer in jonge generaesje fan bern fortelle sil oer dy jierren fan '40-'45. En it kin hast net oars, of dizze stien sil foar de bern dan in stikje wêze fan de foar har taestbere wrâld-fan-al-den-dei; hja sille dêr kookreet en om nea wer to forjitten in drip yn sjen fan it bloed dat floeije moast ear't de frijheit wer ús diel wurde koe.

[p. 10]

Ut de bosken fan Ravenswâld tsjogge wy nou fierder nei it Noarden ta, nei de oarde dêr't de séwinen en it wetter it lân bihearskje. Fannijs treffe wy dêr sa'n snústerich izeren stekje en in polyst plaetsje op in foege bitinkingsnudle midden yn dat parkje fornijt ús it bouwen fan de Dokkumer Nije Silen yn de earste helte fan de achttjinde ieu. Mei it oantinken oan dat earmhertige ‘monumint’ yn de holle geane wy de sédyk lâns dat op nei Kollum. En dêrre, fan fierrens al to sjen stiet in óár monumint: op in heech fuotstik, mitsele fan giele fryske bakstien mei bannen fan natuerstien der trochhinne, sit in manljusfiguer. Hy hâldt in famke, tusken syn knibbels steande, mei ien hoedene hân beet; de oare hân omklammet in sten-gun. Dy lêste is hwat weistoppe efter syn knibbel, mei fêste knûst hat er him beet - mar it is klear dat it gjin biwend stik ark is, earder in needsaeklik kwea. It iepene antlit fan it famke sjocht it sinnige lân oer, tsjin de eftergroun de stûfe, earnstige, birette fryske boerekop. ‘Aldfaers erf, wy weitsje oer dy’ stiet ûnder him op de sokkel. Yn dit byld is sûnder mis foar in lange rige fan jierren it boadskip dellein dat trochdien fan slachte op slachte de djipste groun fan it minsklik bistean rekket: wach wêze, as it wêze moat ré foar striid mei de wapens. Mar wylst it each oer bouwen en greiden weidet is der tagelyk it inerlik each dat sjocht nei it jonge opwaechsende libben, klear stiet ta help en ta stipe, mar fol earbiednis is foar it wûnder dat elk jong libben bisielet. Itselde wûnder dat de bisieling joech yn de striid foar de bifrijing en dat ús it hert optilde en troch dy ûntroering ús mandélich makket oan de wiere bifrijing.

Wy soene ús reis noch fierder fuortsette kinne, nei Dokkum of Wolvegea, nei Harns of It Hearrenfean of Snits of nei ien fan de doarpen, mar it is better en lit it tal monuminten nou mar foar hwat it is. Steande op 'e sédyk ûnder Kollum komt by jin de fraech boppe: Hwat hawwe wy makke?

Sjoch - op himsels is gjinien fan ús oarlochsmonuminten sûnder wryt of slyt, mar wy hawwe nou wòl by guodden oan west, sommigen lyts, oaren greater, dy't markteken wurden binne yn it Fryske lân. Nou en letter tiden sille dy elk op har eigen wize tsjûgje kinne yn wierhaftichheit.

Der wie gjin wanklank fan falsk sentimint, der wie om dy tinkstiennen hinne in stilte, in earbiednis: somtiden hie

[p. 11]

de ynlikens it woun, dan wer de fêste birettens en in inkelde kear wie der folstien mei de ynbannige werjefte fan in oangripend foarfal.

Lit ús der wiis mei wêze dat nearne dat falske sentimint nei foaren kommen is, nòch de gjalp yn it wylde wei. Ynbannichheit - dêr hawwe de kunstners nei stribbe mei hwaens help de bêste fan ús monuminten ta stân kommen binne. Mar likegoed hawwe hja it rêdden en bisielje de deade stien om alsa de stiennen sprekke to litten. Op himsels mei dan gjinien fan de monuminten folslein wêze, - sels net ien fan dizze útkarde groep dêr't wy op ús pylgertocht by lâns west hawwe - mar hja libje. En hwannear't der op ús bitinkingsfeesten by dizze monuminten blommen dellein wurde en de earbiedige stilte suver to taesten is, just dán sille se it sterkst libje. Hwant dán binne se mei rjocht en reden it monumint, it ûnforweechlik middelpunt hweromhinne it libben fan alle dagen ien momint swijt, en de mienskip him bisint op libben's sin en minskene ropping.