|
| |
| |
| |
Y. Poortinga:
Fjouwer biwurkingen yn balladefoarm fan 'e aldfryske sege fan de trettjin asega's.
It mei bikend stean, dat de âlde Fryske wetten yn in hiel oare styl skreaun binne as de hjoeddeiske wetboeken. Al ken men fakentiden de hân fan 'e gelearde optekener wol fornimme, de grounslach is dochs altiten it mounlinge oerlevere folksrjocht bleaun, dat ieuwen lang fan slachte op slachte oerdroegen wie. Sa abstrakt it rjocht tsjintwurdich formulearre wurdt, sa konkreet wie it yn syn oarsprong en sa poëtysk de uteringswize. Jakob Grimm wie al optein oer de poëtyske rykdom fan 'e âldfryske rjochtsliteratuer, - dochs hawwe moderne dichters harren der nea net folle troch ynspirearje litten. Har styl kinne hja der dan ek net bot troch biynfloedzje litte sûnder forsearre to wurden, mar wol koene hja mear stoffe, bygelyks foar balladen, fine yn 'e wrâld fan forhalen, sêgen, riedlingen. folle net genôch, dy't mei de wetten sels yn 'e rjochtshânskriften forweve sit.
Ien sêge liket de dichters lykwols mear oanlutsen to hawwen as alle oare stoffe dy't ús oerlevere is. It hoecht jin gjin nij to dwaen, it is faeks wol de moaiste en djipsinnichste âldfryske sêge dy't wy hawwe. Mei't it wol net folle ‘Tsjerne’-lêzers bikend wêze sil, dat der bihalven D.A. Tamminga syn ‘Ballade fan de trettjin asega's’ noch trije oare biwurkingen fan deselde stof bisteane, hat it wol doel, dêr hjir it omtinken foar to freegjen.
Yn 'e midsieuske wrâld is Keizer Karel de Greate in tige foreare figuer, ûnder wrâldske machthawwers gjin twadde sa. It is in bikend forskynsel, dat greate histoaryske persoanen anekdoten, forhalen en sêgen, dy't op oare tiden en plakken mei oare minsken bard binne, oanlûke. In barren wurdt der sprekkender en bilangriker troch as in tige heech persoanaezje der de haedrol yn spilet.
Hwat Charlemagne oanbilanget, makket midsieusk Fryslân gjin útsûndering. It saneamde frijheitsprivileezje fan Karel de Greate, dêr't de Friezen har altyd wer op birôpen as har ûnôfhanklikens faei stie, hoewol it perfoarst net fan
| |
| |
him skonken wêze koe, is der net it iennichste blyk fan. De Friezen woene hawwe, net allinnich de frijheit, mar ek it rjocht wie harren fan him biwillige. Dwers tsjin 'e histoarje yn is Karel yn 'e midsieuske tradysje faken de hoeder fan Fryske frijheit en Frysk rjocht en Redbad de frjemde oerweldiger. Dat is ek it gefal yn 'e Westerlauwerske hânskriften dy't ús yn ien forbân mei de sêge fan 'e trettjin asega's dêroan foarôfgeande de sêge fan Karel en Redbad bringe. Redbad is in Deensk foarst dy't hjir alhiel neat to meitsjen hat, al pretendearret er ek fan wol: ‘Dae di koning kaerle ende di koning redbad fan Danemerkum in dat land komen, dae bisette eelk zyn burch in fraenekra ghae mey ene here scelde, ende elck seyd dat land weer zyn’.... Ta in striid komt it net, nei lang iggewearjen komme partijen oerien, dyjinge fan 'e twa hearskers sil it lân hawwe dy't it langste stilstiet (neffens oare lêzingen: dy't it langst op ien foet stiet). Dêr steane hja foarinoar oer, in etmel lang. Karel is slûchslim: hy lit mei sin syn want falle. Redbad, hoflik as er is, kriget him op en langet him Karel oer, dy't dêrmei it lân woun hat. It kloppet allegearre net earlik mei de chronology yn dit forhael mei syn humoristyske ynslach; somlike skriuwers prate yn dit gefal dan ek fan Karel Martel. Dit is ynsafier wer stridich mei de histoarje fansels, dat Redbad yn wurklikheit de oerwinner yn 'e striid tsjin Karel Martel wie, mar dêrfoar is it op 't lêst ek sêge.
By de sêge fan 'e trettjin asega's tinkt lykwols elkenien oan Karel de Greate en dat is faeks wol ien bytsje minder tsjin 'e tried fan 'e histoarje yn, as men bitinkt, dat Karel de Greate de wetten fan 'e Germaenske stammen optekenje litten hat en hy sa ek mei de Lex Frisionum to meitsjen hat.
Wy sille de âldfryske tekst hjir likemin werjaen as de letterlike oersetting. De ynhâld fan de sêge fine wy sûnder foroaring dat makket yn 'e fjouwer ballade-biwurkingen hjirefter. Dy fan Tamminga en Berend de Vries jowe de sêge it folsleinst wer, de belde Heechdútske biwurkingen litte de rol dy't Kening Karel yn 'e âldfryske versy spilet wei. De lytse forskillen yn it feitlike tusken ús Fryske Balladedichter en de nestor fan 'e Eastfryske lyrici komme foaral dêrfandinne, dat Tamminga de âlde Westerlauwerskfryske tekst en de Vries Eastfryske kronykskriuwers lyk as Eggerik Beninga neifolget.
De greatste bikoaring fan 'e sêge sit yn it riedslige fan 'e
| |
| |
trettjinde figuer. Alle fjouwer biwurkers hawwe der har ek wol foar hoede in neijere identifikaesje fan De Trettjinde to jaen; de beide Heechdútske biwurkingen lizze oan 'e ein de klam noch efkes op it ûnbikend-wêzen fan De Trettjinde, Tamminga dêrop, dat dy it Hegere (Godlike) fortsjintwurdiget, in gedachte dêr't de âlde sêge al fan út giet, om't de ûnbikende as forhearring op it bidden fan 'e tolve forskynt.
Oft de sêge yn 'e kristlike idéewrâld ûntstien is - it leit wol tige foar de hân in forgeliking mei Jezus en syn tolf learlingen to meitsjen - of dat de oarsprong noch yn 'e heidenske tiid leit, sil wol nea alhiel út to meitsjen wêze. M. to G., de ûnbikende dichter fan ‘Friesenrechte’, dat yn 1876 al yn it ‘Ostfriesisches Monatsblatt’ stien hat - hy is de earste fan 'e fjouwer biwurkers en de Eastenriker Ginzkey de twadde - slút him yn in oanmerking oan by Simrock, ien fan 'e Dútske ûndersikers út 'e foarige ieu dy't de oarsprong yn 'e Germaenske mythology sykje woene en tinkt oan de godheit Forseti mei syn hillige boarne.
Fokke Sierksma seit yn syn artikel oer de poëzy fan Tamminga (‘Frysk Jierboek 1946’) dat dy syn ballade skreaun is ûnder bislach fan M. Nijhoff syn ‘Kinderkruistocht’, en tsjin 'e biwizen dy't er bybringt is net folle yn to bringen, de dichter sels stimt it ek wol mei. Dat de trije Heech- en Platdútske biwurkingen fan ús sêge fan foarm en toan - sa sterk dat twa fan 'e trije deselde twarigelige strofe mei pearrym brûke -, sa ticht by Tamminga sines steane, lit lykwols sjen, dat dizze stof sa'n soarte biwurking frege, ommers biynfloeding fan 'e iene troch de oare kin der tusken dizze fjouwer o sa'n bytsje west hawwe, it kin sels bêst wêze dat hja alle fjouwer folslein selsstannich arbeide hawwe.
Hjir folgje alle fjouwer teksten yn it oarspronklike:
| |
| |
| |
D.A. Tamminga:
Ballade fan de trettjin asega's.
Tolve asega's sûnder riem noch roer
Dy krústen it Mare Frisicum oer.
Hja hiene fan Karel de boade krige:
‘Kies jimme rjocht nei sede en plige.’
Ien asega hie doe de finger heve:
‘It rjocht leit ús yn 'e frijdom biweve,
God skoep de sé, en de Fries it lân.
Mar it rjocht ûntspringt Gods eigen hân.’
‘Jimme rjocht, spriek de kening gram to moed,
Leit lyk jimme terpen foar ebbe en floed,
Seis kear moast ik jim ta it tingplak moanje,
Sawn kear is to folle foar Charlemagne.
Ik lit alle tolve de kar-út-trije,
De dea, de sé of de slavernije.’
En hja keazen de sé. Sûnder roer, sûnder riem,
Noch de groet fan in sibbe op terp of hiem,
Sa koene hja kruse oant ierdryks rânne,
En gjin beaken soe earne foar harren brânne.
Mar fóar noch nei gjin asega, dy
Sa forhúnd wie tuske Jade en Fly.
't Wie winter; de sé stie hol op 'e plecht
En hja seagen de kimen dy krôken ticht.
Earnehwer oer it wetter, skier op in skos,
Stie mei heas gerop in albatros.
Doe spriek de âldste, út Wydeken slachte:
‘Oremus.’ - De alve oaren wachten.
‘Hear God, wy roppe Jo needrich oan
Mei de alve apostelen om Jou troan,
Sjoch ús yn need om Friezene rjocht,
Meitsje Jo ús de paden sljocht,
En wês mei de reis dy't wy ûndernamen,
In saecula saeculorum, amen.’
En dy eigenste bea om Gods biwâd
Wie amper it lêste wurd fan kâld.
| |
| |
Doe murken dy tolve, in eale statûr
Stie glimkjende by har en naem it roer.
Mei in hout, dat him skriks oer it skouder lei,
Sa stûrde er it fartúch yn oarewei.
En seis ûren gyng it oer stream en platen
En gjin asega hat doe yn seis ûren praten.
Drôf wiene hja útfearn tolveresom,
En trettjin asega's kearden werom.
En fan dy trettjin, sittende op it strân,
Wiisde Ien it rjocht fan Hegerhân.
Doe hawwe hja murken, in heldere welle
Untsprong it sân, hwer't dy Iene forhelle
Fan Friezene rjocht, dat fan Heger skaeit,
Salang as de wyn fan 'e wolkens waeit.
| |
| |
| |
Karl Ginzkey:
Altfriesische sage vom ewigen recht.
Zwölf Richter trieben durch Sturmes Not.
Segel und Steuer verlor ihr Boot.
Sie spähten rings nach Land umher.
Ohn alle Antwort blieb das Meer.
Da beteten sie, es werde gesandt
Ein Dreizehnter, ihnen zu weisen das Land.
Und eh sie wuszten, wies geschah,
Ein Dreizehnter sasz im Boote da.
Er glich ihnen allen von Angesicht,
War wie sie selbst, und war es nicht.
Er sasz zu achter an Bordes Rand,
Er lenkte es heim mit der blossen hand.
Er warf eine Axt, die blitzte so hell.
Aufsprudelte jäh am Strande ein Quell.
Sie setzten sich zu Rat im Kreis,
Er lehrte sie ewigen Rechts Geheiss.
Er glich ihnen allen von Angesicht,
War wie sie selbst, und war es nicht,
Und als sie wussten, was ihnen not,
Ein neues Wunder sich plötzlich bot:
Sie zählten staunend im Kreis umher
Und zählten zwölfe und keinen mehr.
Von da an sprachen sie gleiches Recht
Für hoch und nieder, für Herr und Knecht:
Es ist des Rechtes Angesicht
Uns allen gleich, und ist es nicht.
Doch dessen, der es uns gesandt,
Des Sinn und Wesen sind unbekannt.
| |
| |
| |
Berend de Vries:
De dartiende.
Köning Karl de sä: ‘So kann 't noet gaan.
To book sall dat Freeske Recht mi staan!’
Van de twalf Richters int Fresenland
Rögde geen eene darto de Hand.
Eppo Wiemda meend': ‘Up unse Grund
Gung alltied dat Recht van Mund to Mund,
Un so lank, as de Wind ut de Wulken weit,
Gelt Thing un Doom. Uns' Recht bestelt!’
Man Köning Karl seggt niks för blind.
De will sien Will', de will geen Wind:
‘Dann keest ju eens van disse Dree;
Kopp of - die Galge - reddlos na See.’
Kopp of un Galge is kwader as kwaad.
‘Her mit dat Wrack.’ (Wi weten sachs Raat!)
Dar drieven de Twalf in Störm un Nood,
Geen Mast, geen Reems, geen niks in de Boot.
So sgarp se ok kieken na Land, ja Land: -
Is niks as groffe See to Hand.
Do röppt Heer Eppo Wimoda:
‘Nu, Dartiende, du bi uns sta!
Wies uns de Kurs na Land, ja Land;
Stür du uns wis dör Breck un Brand!’
Un eer' se wussen, wo et kwam,
Een Dartiende sien Stee innam.
He stunn stuuf an dat Heckboordsrand,
Een Krumholt in sien seker Hand.
He stürde dat Wrack dör Störm un Dook
Un söchde Land un funn et ok.
He gleek hör allen van Gelaat,
Was as se süst un doch geen Maat.
He smeet dat Krnmholt up de Strand,
Do sprung tomal een Quell ut't Sand.
| |
| |
Se laavden slik. Se satten daal.
He leerde Recht un Rechtens Taal.
Se nammen 't an. Et kwam to Book.
De Dartiende verswunn as Rook.
Se gungen vör Köning Karl up Stee;
De lövde se lank al verloren up See.
Se leggden hum Küren un Landrechten vör,
Un de Köning leest 't bedaardig dör.
Un is tofre' - hangt sien Siegel daran. -
Man nooit vergeet Freesland de dartiende Mann!
| |
| |
| |
M. to G.:
Friesenrechte.
Alte Sage nach Grimm.
Auf den wegelosen Wellen,
Trieben ihrer zwölf Gesellen
Kannten weder Recht noch Regel.
Und die hohen Himmelsmächte
Baten sie, dass ein Gefährte
Sie zu Land und Hafen brächte,
Sie Gesetz und Rechte Iehrte.
Drauf, trotz Gegenwind und Brandung,
Nahte sich das Schiff dem Lande.
Dreizehn warens bei der Landung;
Dreizehn stiegen aus am Strande.
Und der Eine - Jedem, Allen
Glich er völlig an Geberde -
Liess die Axt zu Boden fallen,
Und ein Quell entsprang der Erde.
Dort, die Rechte zu erfahren,
Sassen ihrer Dreizehn nieder.
Und als sie gelehret waren,
Doch nur zwölfe warens wieder.
Also gab den Friesen Einer
Satzungen, Gesetz und Achte.
Allen zwölfen glich er - Keiner
Weiss es nun, wer sie erdachte.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd