De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 387]

Y. Poortinga:
De wrald is fol forhalen.
(Eat oer folksfantasy.)

Nea sil my forjitte hwat Piters Duot ris yn myn bywêzen fortelde, doe't ik in jonge fan in jier of njoggen, tsien wie. Oft it nou kaem fan it útsûnderlike fan it forhael, of fan de donkere, swierwichtige toan dêr't it greate bienbitige âldminske op forhelle, ik wit it net. Duot nou woe hawwe, it minskdom wie der in stik op efterútgien sûnt de mobilisaesje. Tink ris oan!

It wie bard ûnder Aldtsjerk, dat der in ûnbikend manspersoan folk roppen hie by in hûs dat hwat op 'e romte stie. De frou wie foarkommen en hy hie frege, oft er wol efkes by harren bikomme mocht, hwant hy fielde him net al to goed. Ja wis wol, mei alle wille. De man seach der goed fatsoenlik út en de Trynwâlden lizze net om 'e nocht op 'e namme fan gol en gastfrij. De man joech him del yn 'e briedstoel, tichte by de kôkkachel dy't yn 'e koken stie. It minske hie in panne mei brij oer; it wie op 'e neidei, hja soene der oer gear as de manlju thúskamen. It minske wie allinnich thús mei in famke. Hja hie noch hwat to dwaen en bleau net by de man yn 'e koken. Mar hja hie der noch net lang út west, doe kaem it lyts fanke by har en sei: ‘Mem, dy omme docht sûker yn 'e brij!’ Dat stie hja fansels lang net, mar hja doarst der ek net tsjin de man oer bigjinne. Hwat hja to dwaen hie? Hja frege him, oft er ek sin oan in pankoek hie. Doe't er dat net ôfsloech, naem se de brijpanne mei nei it efterhûs. Fan in goed sleeffol brij en hwat moal makke se bisleek en bakte gau in pankoek.

De frjemde man iet him sûkerswiet op en ja hear, it duorre net lang, doe siet er al to knikkeboljen en hy wie noch net wekker doe't de manlju ynkamen. As dat minske it birie net by har hawn hie, wiene hja dêr grif allegear yn 'e sûs rekke en bistellen of miskien wol formoarde!

Lange jierren haw ik dan ek op Duotte gesach leaud, dat de wrâld sûnt de (earste) wrâldoarloch gâns fordoarner en it libben faeijer wurden wie. Oan de historiciteit fan

[p. 388]

har forhael hie ik nea twivele: hja kaem ommers fan it Geastmer Fjild en dat leit sa ticht by Aldtsjerk. Oant my yn Waling Dykstra's ‘Uit Frieslands Volksleven’, 2e diel, bls. 93-94, it eksploat fan ‘Een emmer in de gracht’ ûnder eagen kaem. In pear détails binne oars: de frjemdling kriget in panfol brij, dat er heal op hat as it famke by mem op it stalt komt. Hja smyt in amer yn 'e grêft en freget de man, oft er dy der ek útkrije kin. Wylst hy dêr mei dwaende is, jit hja gau it steal brij út syn panne en oare ‘mei sûker’ der yn, dat de man neitiid opyt. Fierders lykwols is it wakker gelyk. Ik moast nou wol oannimme, dat it gâns in tiid foar de mobilisaesje ek al net alles mei de wrâld wie en ik soe Duot har noed miskien wol hwat forlichtsje kinnen hawwe. Mar dat hoegde net mear; hja wie fan it Geastmer Fjild fortige nei in oarde, dêr't nimmen wer fandinne komt.

Wy hawwe hjir dus to dwaen mei in folksforhael, dat yn 'e njoggentjinde ieu forteld waerd en optekene is. De frage nei de histoaryske kearn hat net folle doel. It is hast to moai om wier bard to wêzen. Dat in dief op sa'n manear bisocht, syn slach to slaen, sil earne wol ris bard wêze. It oandiel dat de skeppende folksfantasy hawn hat sille wy sykje moatte by de rol dy't it frouminske spilet. Ik tink foar 't neiste, dat it in frij âld forhael is. Om nij to wêzen liket it my tofolle op in hiele groep fortellingen yn 'e âldste novellesamlingen, sa út it lêst fan 'e midsieuwen, út 'e tiid fan 'e oarsprongen fan 'e novellistyk, dêr't men noch sjen kin, hoe't de novelle har ûntwikkelt oan 'e iene kant út it mearke, mar oan 'e oare kant út it anekdotyske folksforhael: Yn bondels as ‘Cento novelle antiche’ of ‘Conde Lucanor’ treffe wy nêst novellen dy't hannelje oer in minskelot yn forbân mei syn karakter ek forskate oan dy't in minder bilangryk foarfal bihannelje, dat lykwols karakteristyk is foar it aerd fan 'e haedpersoan en ek fierder hwat útsûnderliks hat. By de bulte forhalen fan froulju dy't op in nuodlik stuit troch liepens en birettens in manskeardel to tûk binne, soe uzes skoan passe.

De frage fan it ûntstean fan sokke fortelstoffen, dy't men oer de hiele wrâld forspraet oantreft, is altyd noch iepen. Somlike ûndersikers lizze de klam op it spontane ûntstean op forskate plakken en tiden, oaren bringe de biwizen by fan wrâldwide sibskip. Sa hat Benfay oantoand, dat gâns

[p. 389]

motiveguod út India troch Azië en Afrika yn Europa bidarre is.

It folksforhael hat ieuwen libbe. Ien fan 'e bitingsten foar it libben bliuwen fan in forhael as it boppeneamde is, dat it hyltyd op 'e nij as aktueel forteld wurdt. It moast syn huver bihâlde. Sa om 1920 hinne lykwols wiene de Duotten al útsûndering en as ik doe net sa jong west hie, hie ik lake om sa'n ‘âldwiveforteltsje’. Har dochters en beppesizzers harkje, ek op it Geastmer Fjild, nou moarns om sawn ûre al nei it nijste nijs op 'e radio en der riidt alle ûren in bus foar de glêzen lâns. De contrôle op alles hwat der oan opfallende dingen bart is yn lannen as uzes langer to great. Sa hat de foroaring fan 'e kultuer it mounlinge folksforhael om hals brocht.

Lykwols, de festige tastannen en de fortroude birjochtjowing hoege mar wei to fallen, of de âlde forhalen sille wer, mei nije farianten fansels, forteld wurde. Hwat gyngen der yn 'e jierren fan 'e bisetting nuvere stoarjes! It hiet allegearre wier bard to wêzen, mar it is my doedestiids opfallen, dat der gauris hwat by wie, dat immen as Johannes Bolte samar to plak wiisd hie ûnder de folksforhalen, dy't oan de Georgyske mearkes of de Pançatranta bisibbe binne. Spitigernôch hat men der sokke tiden de measte nocht net oan om se op to skriuwen en se dogge ús safolle net mear as hwannear't men njoggen, tsien jier is, sadwaende bliuwe se ek net hingjen.

De Dútske skriuwer Paul Ernst hat ris de gelegenheit hawn, de lotgefallen fan sa'n stof yn oarlochstiid nei to gean. It wie yn 1914. Der waerd him foar wier forteld: de frou fan in reade-krússoldaet yn Berlyn krige oer de post in pakje fan har man tastjûrd. It like har ta dat it adres mei in frjemde hân skreaun wie. Der gyngen sokke wylde forhalen fan spionnen en oanslaggen en sa, dat hja teach it har oan en brocht it spul op it polysjebureau. Doe't it iepen makke waerd, founen se der in hiele bulte gouden ringen yn. Har man hie se fan stjerrenden of liken stellen en de frou hie se foar him opbergje moatten. Hy kaem foar de kriichsrie en waerd fusilearre.

It swakke punt yn dit forhael wie de motivearring, hwerom it minske nei de polysje gien wie. Doe't it Paul Ernst ek to Weimar forteld waerd, mei de strjitte der by dêr't de frou wenne, krige er yn 'e rekken, dat it in legin-

[p. 390]

de wie. Hy fortelde it yn in krante en syn lêzers diene him in hiele rige farianten troch. Dêrby waerd dat boppesteande swakke punt yn 'e motivearring hyltyd wer oars forteld, krekt sa lang, dat der op 't lêst in tige oannimlike reden foar wie, dy't lykwols makke, dat it forhael ek op oare punten útwreide wurde moast en man en wiif dy en dy karaktereigenskippen hawwe moasten en sa en sa mei inoar libben. Om koart to gean: der wie in hiele novellestof woechsen.

Ernst miende it ûntstean fan it hiele forhael forklearje to kinnen út tsierderijen fan froulju ûnderinoar, hwerby se inoar yn 'e hjitte hei fan sokke tsjeaverijen biskuldigen. Boppedat die it bliken, dat by de polysje ek faek oanwizingen ynkamen: dy en dy krige goudspul fan har man oan it front tastjûrd. By ûndersyk die it dan bliken oars neat as laster to wêzen. By eintsjebislút kaem ek noch in soartgelikens forhael út in eardere oarloch foar it ljocht.

Miskien mei men wol oannimme, dat der wol oerlevering fan soksoarte motiven west hat, de ieuwen en kontininten troch, mar dat se ek op 'e boaijem fan 'e minsklike siele lizze en yn emoasjonele tastannen wolris boppe komme. It forbân tusken it iene en it oare is selden fêst to stellen.

It hyltyd wer aktueel meitsjen fan âlde anekdoten bart ek by de legindefoarming om greate persoanlikheden. Doe't Shaw krekt dea wie, hat der in forhaeltsje yn 'e blêdden sirkulearre. Shaw mocht Winston Churchill net lije. Op in kear, dat der in nij stik fan him opfierd wurde soe, stjûrde er Churchill twa kaerten: ien foar himsels en ien foar in freon, hwannear't er tominsten ien hie. Churchill skreau werom, dat er bihindere wie, mar dat er in twadde opfiering graech bywenje soe, hwannear't der tominsten in twadden kaem. Paste it forhael net presiis by de persoanen? Hwa soe oan 'e historiciteit twivelje? Mar neitiid foun ik, dat de 17e ieuske Frânske blijspuldichter Scarron oan in tige forneamde dokter yn Parys, dêr't er min mei koe, ris twa kaerten foar de première fan in stik fan sines stjûrde en dêrby skreau: ‘De twadde kaert is foar in pasjint, as jo tominsten ien hawwe’. Dokter skreau itselde werom as Churchill. It liket my net wierskynlik ta, dat Shaw Scarron neibaud hat. It is trouwens fan âlds bikend, dat greate mannen anekdoten oanlûke. Hjir in biwiis

[p. 391]

dat it yn ús tiden ek noch bart. It is in soartgelikense oerdragende wurksumheit fan 'e folksfantasy.

Om tofoaren to kommen, dat der mearkes ûntsteane oer it spontaen finen fan ien en deselde titel troch twa minsken, siz ik noch efkes, dat der in forhalebondel fan Josef Winckler is, dy't ik al jierren fan doel bin ris to lêzen en dy't ‘Die Welt ist voll Geschichten’ hjit. Yn 'e titel dy't boppe dit stik stiet plagiear ik him al yn 't foar.