De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 321]

Kronyk fan it proaza:
Fedde Schurer:
Frysk expressionisme.

Geart Jonkman, ‘Frjemde Epistels’, Reiddomp-rige II-4.
Drukkerij Laverman N.V., Drachten, 1951.

De Fryske roman- en forhaelkunst sa't wy dy oan dizz' tiid ta koene, is foar fierwei it greatste part impressionistysk: de skriuwer jowt de yndruk, dy't de bûtenwrâld, de minsken út syn omjowing, it folkslibben, de natûr op him meitsje, yn tael werom; hy bisiket to skilderjen of to fortellen hwat er sjoen en bilibbe hat. Soms koe der yn dy forhalen in stik psychology forarbeide wêze, soms lei de skriuwer der ek, sa't men weardearjend opmurk, ‘in stik fan syn eigen wêzen yn’, mar it kaem op it lêst mar op 'e biskriuwingskunst oan. Simke Kloosterman is hjir it hast klassike foarbyld, dy't har sels yn 'e meast spannende mominten it lânskip en it waer net ûntkomme lit. Ek Brolsma, hoe hiel oars fierders fan styloanpak, liket him as idéael steld to hawwen troch it fotografysk fêstlizzen fan alle ûnderdielen de lêzer in totaelbyld to jaen fan hwat der om him hinne is, groun en minsken, dêr't er sels as biskôger wol tuskenyn, mar dochs los fan stiet.

Ek Ulbe van Houten, it mei him mear om it geastlike to dwaen wêze, folget deselde wurkwize, en hy hâldt syn ‘portret fan in greidboer’ op earmslingte fan him ôf, om to sjen oft it op it model liket.

Nyckele Haisma wie frijwol de earste, dy't, hoewol uterlik miskien noch mear as de oare neamde skriuwers de methoade fan boelbiskriuwing folgjende, dochs ynderlik dwaende is mei himsels. Net dat hjir it autobiografyske elemint sterker sprekt; dat is net bilangryk. Sels in autobiografy kin sa fan 'e skriuwer ôfholden wêze, dat dizze himsels mar keazen hat omdat er op it lêst net minder is as elk oar foarbyld. Mar Haisma, men mei dat in deugd of in brek neame, stiet oars foar syn figueren oer; syn koart-oanboune styl is in teken, dat er har wrakselingen net allinne bisjoen hat, mar ek al skriuwende meilibbet; mear as de oaren giet er út, net wittende hwer't er komme

[p. 322]

sil. Syn foargongers projectearren de wrâld op harsels; hy big'jint himsels op 'e wrâld tò projectearjen.

As ik nou, mei de twa koarte forhalen fan Geart Jonkman, ‘Frjemde Epistels’, foar my, in forliking meitsje tusken dizze forhalen en de boeken fan Van Houten en Haisma, dan kin ik sizze dat hja op dy allebeide safolle lykje as de bolle op 'e noardstjerre. It is allegearre hiel hwat oars. Mar as ik ús litteratuer grafysk oanjaen wol en rjochtingen oanwize, dan moat ik merkbite dat der fan Van Houten net, en fan Haisma wol in streek rint nei Geart Jonkman ta. It expressionistysk elemint, de selsprojecty, sprekt hjir allinne folle sterker.

De biskriuwingskunst, eartiids sa mei soarch bidreaun, is hjir in bykomstich elemint wurden. Milieu, omstannichheden, byfigueren, hja binne allegear hastich ynelkoar timmere ta in ymprovisearre decor, dat inkeld mar eftergroun jaen moat oan it psychologysk barren, en gjin wearde bisit yn himsels. It giet de skriuwer der net om, ús in krekt byld by to bringen fan Ljouwert of Kralingen of Kopenhagen, fan in slachfjild, in weverij of in konsintraesjekamp. Forskate boeken, flak foar de oarloch tige socht, waerden romme om har ynformative wearde en har learsumens, en mannichien prize him lokkich, ‘Dokter Vlimmen’ fan Roothaert lêzen to hawwen omdat der safolle nijsgjirrige meidielingen yn stiene oer it fé-artse-bidriuw.

Nou, Jonkman hat it yn syn earste forhael ‘De Forantwurding fan Foppe Feanbaes’ oer in psychiater, mar hy makket him net drok oer de milieutekening. Hjir en dêr pleatst er in fakterm, as in simpel setstik op modern toaniel, om in krom sfear to jaen, mar fierders binne de striid en it conflict fan dizze man bilangriker as syn deistich bidriuw en syn stoflike omjowing. Einliks brûkt de skriuwer ek dizze man en syn rivael sels mar as requisiten. It is hwat nuodlik om hjir it wurd ‘marionetten’ to brûken, omdat dit yn 'e letterkundige krityk altyd in foroardieljende bitsjutting hat. Mar dochs tink ik hjir oan de marionetten fan Feike Bosma, elemintair fan bou en foarm, mar fol suggestyf libben as de acteur oan 'e triedden lûkt.

Hjir leit in complimint yn en in biswier. It complimmt, dat de skriuwer sûnder folle uterlike middels in maximum oan spanning en lêsberens wit to birikken. It biswier, dat

[p. 323]

yn it proazawurk fan greater alluere, de romanfigueren in eigen souverein libben bigjinne, neffens eigen wetten. Dy mooglikheit hawwe hja hjir net; har grins leit binnen de box fan it koarte forhael, omdat hja noch to min persoanlikheden en noch tofolle klinyske gefallen binne.

Dit sykjen fan it klinyske gefal, dêr't de tragyk fan it libben to forklearjen is út in psychologysk defect, it rinnen op 'e sielkundige selskant fan it libben, is yn 'e Fryske litteratuer in modern forskynsel. It hinget gear mei de driuw om troch de boppelaech hinne to stjitten, en, net tofreden mei it uterlik as de spegel fan it ynderlik, de djipte binei to kommen en it wêzen bleat to lizzen. Men kin it in tsjûgenis neame of in bikentenis, faeks in selsdiagnose fan in generaesje, dy't syn eigen minsklikheit yn de âldere, oerlibbe foarmen net weromfynt. It is waer to nimmen by ‘Fioele en Faem’ en ‘Reedridder’ fan Anne Wadman, mar like goed ek yn it mear histoarysk opsette ‘Ta him dyn Bigearte’ fan Ypk fan der Fear. It wie in needsaek yn in Fryslân, dat yn syn litteratuer sa biwend rekke oan in psychology dy't rjochtstreeks út it paedagogykboek, oan in godstsjinstigens, dy't like rjochtstreeks út it sulveren slot fan it tsjerkeboek ôflaet wurde koe, en oan in erotyk dy't nei hwat tûkelteammen oer sinten en stân dochs feilich op 'e raljes fan it normale houlik torjochte kaem. Net om nije sensaesje to sykjen en hwat fordivendaesje yn 'e ûnderwerpen to bringen, mar om de wierheit ûnder eagen to sjen, dêr't op it lêst gjin kunst sûnder libje kin.

Geart Jonkman springt yn dizze twa forhalen sa út de smoute en bisletten collectiviteit fan ‘it Fryske folk’ wei yn de skrouske ienlikheit fan it neakene, barre en barbaerske ‘ik’. Hjir yn ‘De Forantwurding’ steane twa figueren foarelkoar oer, dy't twa siden fan ien en deselde persoanlikheit wêze koene, yn in yn jierren net útsliten wrok om de frou. Dy frou sels, de frou yn it algemien, is yn dit sterk erotysk laden wurk mar amper in persoanlikheit; de knikkert, dy't ûnbilangriker bliuwt as it spul. It sterkst tekene is de Don Juanfiguer fan Foppe Feanbaes, yn ‘Brieven oan rayn regisseur’ weromkommend as de ‘ik’ fan it forhael, de tragyske minner mei de forneatigingsdrift tsjinoer hwa't him it leafste is, en mei in net to dwêsten wrok tsjin de foroverder sûnder hertstocht, dy't him ienris yn 'e wei stean doarste, en dat mei syn bloed bikeapje moat.

[p. 324]

Libbens sûnder genede korame wy hjir tsjin, ûnder wetten, ûnûntkomber as dy fan 'e mechanica; der wurdt neat forgetten en neat oersljochte. Tsjinfalders en ûntnofteringen út de bernetiid iepenbierje har as cynyske compleksen yn it folgroeide sielelibben; forswijde jeugdsûnden waechse ta neurosen dy't it lichem slope en de geast fortsjusterje. Sadistyske aberraesjes meitsje de minske ta in skrik foar syn meiminske en foroardielje him ta in ûnbigrepen en wanhopich libben. Hjir is gjin oplossing, gjin genede en gjin fornijing; de neuroticus krûpt as in dier yn it hoal fan syn ik, syn regisseur, syn noarm, dy't alle oare noarmen opheft en him inkeld de sike forbylding lit, dat er bihalve syn eigen needlot ek noch it needlot fan 'e wrâld reg'issearret.

Geart Jonkman hat oan dit neakene byld fan in op himsels weromsmiten individu net folle hearliks oerlitten. Dizze Don Juan's mei har ûnwearsteanbere foroveringscapaciteiten, geane togroune oan it ûnformogen om leaf to hawwen, dat wol sizze los to kommen fan harsels; hja forlieze har libben omdat hja it sa mei alle gewelt bihâlde woene. Dizze iene helte fan de bibelske diagnose is hjir steld op sa'n talintfolle wize, dat men net oars as forlangje kin nei de útiensetting oer de oare helte.

De styl is koart, driftich, fan in nerveuze biweechlikens, dy't alhiel strykt mei de stoffe; de komposysje, hoewol troch hjir en dêr útspinnen oer actualiteiten hwat út it lykwicht rekke, is yn syn ûntwikkeling fan it achteleaze feit nei de izeren konsekwinsje ta goed folholden. Geart Jonkman, dy't inkelde jierren tobek mei syn ‘Li Fu’ ynienen in koarteforhalekriich woun, hat him sûnt dy tiid kenne litten as ien fan de bêste Fryske skriuwers yn dit genre; dit boekje is der in nij biwiis fan. Syn wurk hat genôch kwaliteiten om hoopje to meijen dat er him ris yn 'e bridte ûntjaen sil en ta de roman komt, dy't swiere easken stelle sil oan syn selsbihearsking, syn komposysjeformogen en syn forsoarging fan it détail, mar dy't de muoite en de pine wurdich wêze sil.