De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 258]

James Kruss:
Literatuer foar deistich gebruk.

Wylst de nije film fan 'e Dútske skriuwer Erich Kästner, ‘Das doppelte Lottchen’, rounom sjoen en biwûndere wurdt (sa bot biwûndere, dat der okkerdeis in journalist út Dublin apart nei München oer kaem, om mei de makker fan 'e film yn 'e kunde to kommen), kaem sahwat tagelyk in boekje fan him út, dat navenant net sa tige achtslein is. Ik bidoel de bondel epigrammen ‘Kurz und bündig’.

Dit boekje bifettet de fortuten fan syn jierrenlang bisykjen om wer hwat fan 'e forgetten kunstfoarm fan it epigram to meitsjen. It garret as troch in prisma alle persoanlike eigenskippen en treflikheden fan Kästner syn wize fan utering; it is, soe men sizze kinne, de klearebare Kästner. It is tagelyk in soarte hichtepunt, hwerfandinne in oersjoch oer it hiele wurk fan de man, dy't nou ien-en-fyftich is, faeks de muoite wurdich is.

Erich Kästner, dy't earst skoalmaster west hat, doe wurkstudint, op 't lêst redakteur en doctor yn 'e filosofy, joech him tsjin 1930 yn it iepenbier as dichter út mei de bondel ‘Herz auf Taille’, dy't mei de bikende fjouwer rigels bigjint:

Wir haben die Frauen zu Bett gebracht,
Als die Männer in Frankreich standen.
Wir natten uns das viel schöner gedacht,
Wir waren noch Konfirmanden.

Alhoewol't soksoartige fersen doedestiids yn Berlyn sikerwier net sûnder foargongers wiene, hiene se dochs in tig'e eigen toan. Hja namen jin mei troch har skitterjende pointe en troch dat eigenaerdige mingsel fan cynisme en oprjocht oandwaende hertlikens. It boek waerd as hwat bûtengewoans ûntfongen. Hwa't de opteine bisprekken nei it útkommen lêst, skodhollet (by alle respekt foar Kästner syn prestaesje) om safolle gebear. De chansonnier Kästner wie mei ien klap in forneamd man en om it foar en tsjin fan syn fersen wie hiel hwat to dwaen. Kästner hat him prachtich hâlden. Al hat er dan literair gâns konsesjes dien om sterke effekten to krijen, hy stie dêr't er stie: in moralist, in pacifist, immen dy't de wierheit seit om't er de wier-

[p. 259]

heit leaf hat en dy't de minsken leech leit om't er de minsken leaf hat. Yn it tredde ryk hat er dan ek net skriuwe mocht.

Dejingen dy't Kästner foar de fuotten smite, dat er oan kunst net it uterste fan syn talint jown hat, sille him yn alle gefallen neijaen moatte, dat er yn 'e striid fan 'e mieningen de prachtichste kampslaggen levere en troch syn skitterjende útfallen gâns útwurke hat en dat er oan 'e oare kant syn chansons troch de hertstocht fan syn oertsjûgingen in fjûr joech, dat meisleepte, sûnder pathetysk to wêzen (hwat bygelyks by Tucholsky op forskate plakken wol it gefal is). Kästner hat nei Heine ien fan 'e earsten yn Dútslân west, dy't it literaire kunst- en bravoure-stik de hertstocht fan 'e moralist meijaen koene.

Efter de earste fersbondel kaem itselde jiers al in twadden, ‘Lärm im Spiegel’ oan. Dêr utert Kästner him foar de twadde kear oer syn manear fan dichtsjen en oer it ûnderskie tusken ‘Gebrauchlyrikern’, dêr't er himsels by rekkenet, en de oare lyrici yn Dútslân: ‘Verse, die von den Zeitgenossen nicht in irgendeiner Weise zu brauchen sind, sind Reimspielereien, nichts weiter! Es gibt freilich geschickte Reimereien und ungeschickte Gedichte, aber noch diese sind jenen vorzuziehen. Mit der Sprache seiltanzen, das gehört ins Varieté!.... Die Gebrauchspoeten dürften heute ein bisschen froh sein’, sa bislút er (1929), ‘sie rangieren unmittelbar nach den Handwerkern!’

Kästner slacht himsels en syn collega's to leech oan. Hoe'n bloedigen flyt er ek op 'e fersen út dy jierren dien hat, hoefolle switdrippen him de pointen ek koste hawwe, hoe't er ek slipe en nifele hat oan it slot fan forskate fersen, it is dochs altyd noch mear as inkeld hantwurk! Lês mar ris út de earste bondel it bigjin fan in Parizer gedicht:

Dieser Park liegt nah beim Paradies
Und die Blumen blühn, als wüssten sies!
Kleine Knaben treiben grosse Reifen,
Kleine Mädchen tragen grosse Schleifen.
Was sie rufen, lässt sich schwer begreifen!
Denn die Stadt ist fremd. Und heisst Paris.

Dit is sûnder mis keken dichterlik maetwurk. En dochs ek mear. Oan 'e oare fersbondels, ‘Ein Mann gibt Auskunft’, ‘Gesang zwischen den Stühlen’, oan de alderaerdichste ‘Lyrische Hausapotheke’ en oan it bondeltsje epigrammen dat nou krekt útkommen is, is dat noch dúdliker

[p. 260]

to sjen. Dêr fynt men dan dy ynnimmende en yn har soarte folmakke gedichten oer ûntwikkeling fan 'e minskheit, oer it op 'e hannen stean op 'e Loreley, it paralytyske petear mei himsels en de brief fan Frou Grosshenning oan har soan.

Yn it bondeltsje epigrammen fan nou wurdt jin noch dúdliker, hoefier't Kästner syn fersen fan louter hantwurk ôfsteane. Dêrom wurde hjir in stikmannich oanhelle:

Obwohl man seinen Taten staunend pries,
Ist diese Inschrift keine Huldigung,
Und wir verschweigen gnädig, wie er hiess,
Denn für das alles, was er unterliess,
Gibts keinerlei Entschuldigung.

Hier, wo ich stehe, sind wir Baume,
Die Strasse und die Zwischenräume,
So unvergleichlich gross und breit.
Mein Gott, mir tun die kleinen Bäume
Am Ende der Allee entsetzlich leid!

Wenn im Turm die Glocken läuten,
Kann das Viererlei bedeuten:
Erstens: Dass ein Festtag ist!
Zweitens: Dass du geboren bist!
Drittens: Dass dich jemand liebt!
Viertens: Dass diens nicht mehr gibt!
Kurz und gut, das Glockenläuten
Hat nur wenig zu bedeuten!

Irrtümer haben ihren Wert,
Jedoch nur hie und da!
Nicht jeder, der nach Indien fährt,
Entdeckt Amerika!

As proazaskriuwer sette Kästner út 'e ein mei de satirike roman ‘Fabian’, dy't yn 'e tiid fan 'e earste fersbondels falt. Dizze roman waerd ek in sukses, lyk as rom en sukses dizze skriuwer altyd nuvere trou bleaun binne. (‘Fabian’ waerd al gau yn 't Nederlânsk oerset.)

Typysk foar dit boek en foar Kästner is it slot fan dizze roman: ‘Doe teach Fabian de jas út en sprong it bern efternei om it der út to heljen. Twa trammen hâldden stil. De passagiers sprongen der út en seagen ta hwat der barde.

[p. 261]

Op 'e wâl setten oerstjûre lju hinne en wer. De lytse jonge swom baltend nei de kant. Fabian fordronk. Hy koe bigreatlikernôch net swimme’.

Men sjocht earst nuver op fan sa'n guodkeap slot oan Fabian syn skiednis. Mar op it terrein fan 'e satire (en Kästner is satiricus) meije sokke effekten net allinnich foarkomme, mar binne se ek regel. It is net it djippe meilibjen mei de persoanen, dat jin yn Kästner syn boeken ynnimt, mar de fornimstigens, de geastigens en de tûk oerleine komposysje, dy't wer as middels brûkt wurde om de morael fan 'e skriuwer to fordúdlikjen. Net om 'e nocht hat de roman ‘Fabian’ ta ûndertitel ‘Die Geschichte eines Moralisten’.

Oan ‘Fabian’ folge al gau it forhael ‘Emil und die Detektive’, in berneboek dat mear ynsloech as al syn oare boeken (ek dy't neitiid kamen). Dêrnei folgen al dy oare berneboeken en romans, dêr't de satiricus, de paedagooch, de moralist en de skriuwer-dy't-syn-fak-forstiet harsels allyk yn bliuwe. Tige goed falle yn al dy boeken hieltyd wer de dialogen út, dy't men mei in bulte nocht ek op harsels lêst. Bikoarlik is ek dy aparte forbining' fan nonchalance en tucht. En inkelde knepen dogge it by him ek altyd, lyk as de gewoante om ien fan 'e lêste wurden fan in sin ta ien fan 'e earsten fan 'e folgjende sin to meitsjen. In foarbyld út it foarwurd fan ‘Fabian’: ‘As dat neat jowt, dan jowt hielendal neat mear. Dat hielendal neat mear hwat jowt, is neat bisûnders. Eat bisûnders is it earder, as soks de moralist de moed binimt’.

Oft Erich Kästner, nou't er it mei de dramatyske kunst bisiket, ek op it toaniel likefolle sukses ha sil as yn 'e lyryk en it proaza, is noch net oer to sjen. De bikoaring fan syn dialogen leit eigentlik mear yn it epyske as yn it dramatyske. Dat er stikken skriuwe sil dy't op poaten steane, dêr kin men yn alle gefallen wol op oan.

Biskôget men Kästner syn paed fan 'e earste fersbondel ôf oant it epigramboek fan nou ta, dan sjocht men mei fornuvering, dat der bihalven Thomas Mann gjin inkelde jit libbene skriuwer is, hwa't it sukses nea en to ninter yn 'e steek litten hat. Der binne gauris Dútske skriuwers, dy't der oer krimmenearje, dat it publyk sa'n ‘ûnbilangrike’ skriuwer neirint, wylst de lêzers fan skriuwers ‘fan bitsjutting’ altyd mar sa minmachtich binne. Wolnou, men kin maklik neigean, hwer't Kästner syn sukses oan to

[p. 262]

tankjen hat: Kästner wit, hoe't men de tael hantearje moat, hy wit, hoe't men mei it publyk omspringe moat, as men it op noflike manear hwat perfoarst ûnnofliks bybringe wol, hy hat der slach fan om nêst it greate publyk ek de intellektueel to pakken. Dat it is neat gjin niget, dat it publyk him syn tankbrens toant troch him to lêzen.

Hwa't tsjin it publyk skriuwt, lyk as de Dútske lyricus Gottfried Benn, kin reedlikerwize net easkje, dat syn wurk by it publyk yn 'e breedte wurkje sil (Benn forwachtet dat âldergeloks ek net.)

Dat Gottfried Benn in oar, nei wierskyn in djipper ynsjoch yn 'e dingen hat as Kästner, is in oare saek. It hat Kästner der nea om to rêdden west, ta de ‘greate literatuer’ rekkene to wurden. Hy wol wurking dwaen as moralist en paedogooch yn brede bitsjutting. En hy wol de bêste literaire foarm fine, dy't dy bidoeling talit. Binnen dy bigrinzing is er folmakke. En dêr komt gjinien yn Dútslân him yn binei.

(Oerset fan Dr. Y. Poortinga.)