De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 251]

Krityk yn it koart:

Filmscenario of roman?

Evert Zandstra, ‘De Terugkeer’.
H.P. Leopold N.V., 's-Gravenhage.

Yn 'e filmproduksje is it wenst wurden, dat de produsint as stoffe foar syn filmforhael in bisteande roman nimt en dy sa bisnoeit en bifiket, dat der in story, d.w.s. in forhael fan oaninoar knope feiten oerbliuwt, dat útbylde wurdt en tagelyk fotografearre. De roman is dan transportearre, om it sa mar ris to sizzen, fan abstracte bylden nei concrete visuële bylden, sûnder dat der gebrûk makke is fan 'e mûglikheden fan in spesiale filmtael, dat is to sizzen: dy mûglikheden dy't de filmcamera jowt lyk as rhythmyk fan swart-wyt, fan bylden, fan kontrastwurking etc. Dat dit lienen fan it romanforhael skeadlike gefolgen hat foar in soune filmûntjowing, leare ús de tûzenen films dy't jierliks yn ús bioscopen draeije.

Lykwols it omkearde komt ek foar, dat de romanskriuwer de typyske filmtael as construksjefoarm foar syn roman brûkt. Hjirby krije wy dan it omkearde fan de produksjefilm, in transponearjen fan visuële yn abstracte bylden, mei it needlottich gefolch, dat de lêzer dy't mei dit kunstke confrontearre wurdt, it krekt net mear bineikomme kin omt de filmmiddels yn de roman binefter bliuwe moatte. Om in foarbyld to neamen: in deidream yn in film is tige goed to suggerearjen troch in decor- en costúmforoarjen of in momint fan wazigens (b.v. Secret life of Walter Mitty). Mar by de roman kin soks net. Dêr sille oare middels brûkt wurde moatte as dy fan de film.

Evert Zandstra hat yn ‘De Terugkeer’ ek it filmprocédé tapast mei it bikende needlottige gefolch dat de lêzer hyltyd weroan de tried fan it forhael bjuster is en nea wit oft in biskriuwing to krijen hat mei de gong1 fan it forhael of dat dit in histoaryske taljochting of forklearring is fan datjinge hwat krekt biskreaun is.

It is Zandstra net slagge om him los to meitsjen fan de filmtael, dat syn roman hat eat healslachtichs krigen, sa fan tusken in scenario en in roman yn. Oan 'e oare kant moat men ek wer tajaen dat yn Zandstra syn procédé wol de mûglikheden sieten foar in skerpe psychologyske taljochting fan syn figueren. Der is hyltyd in reflectearjen (yn in film soe dat in tige elemint wêze) op it forline, dat inkeld ris in goed (psychologysk) ljocht falle lit op it hanneljen fan 'e fjouwer minsken dy't de gong fan it forhael biskiede. Mar meast is de psychology fan Zandstra (hy brûkt in pear kear de namme fan Freud) to mechanistysk, to folle causael bipaeld, hwat krekt it libbene, spontane réagearjen fan de figueren op 'e situaesje, troch Zandstra skepen, útslút of ûnmûglik makket.

‘De Terugkeer’ hâldt mûglikheden yn en ek in bilofte. Mar Zandstra sil him earst ûntwine moatte oan in sabeare wittenskiplike psychology, sil hy in goede roman skriuwe. Neffens psychologyske skemata nammers ûntsteane nea libbene minsken, inkeld troch it créative formogen fan de romanskriuwer.

JOAZEP WITTEVEEN.

[p. 252]

Frysk yn skoallekrantsjes.

Hwa't de jeugd hat, hat de takomst. Dat is hûnderten kearen sein, mar it bliuwt likegoed in wierheit fan Bartjens. Hwat de beuker dreamt, de folwoeksene sil it wurklikheit meitsje wolle. Dy't as jonge mei mecano pielt, wurdt letter faeks in pûrbêste ingenieur dy't brêgen bout oer brede rivieren. Krewearret de jongerein foar Fryslân, dan sil it Fryske folk net wei wurde, al hoe lyts de wrâld ek liket nou't men yn in bytsje tiid fan haedstêd nei haedstêd fljocht.

Foar my leit ‘De Bel’, it krantsje fan de oardelhûndert learlingen fan it Drachtster Lyceum, dat mei syn frysksinnigens jins hert waerm makket. It binijt jin suver dat dy skoalle it nou earst oandoar en jow gelegenheit ta it folgjen fan lessen yn Frysk. It lêste nûmer fan ‘De Bel’ tilt op fan leafde ta it heitelân. Der stiet in soarte fan mearke yn oer eksamen by de iikhoarntsjes, in fûleindige oprop fanwegen de Federaesje fan Fryske Studinteforienings en - lêst bêst - yn 'e rubryk ‘Artistieke Belklanken’ it ien en oar oer libben en wurk fan Dr Ype Poortinga. De Tsjerne-lêzers sille der ek bilang yn stelle. Dêrom in koarte gearfetting.

It slagge P. in jier koarter oer it gymnasium to dwaen, om't er fan de tiid dy't er earst yn 'e buorkerij trochbrocht hie, hwat ynhelje woe. Letter krige er foar it forstân dat it skoft by de boer gjin forlerne tiid west hie: hy learde doe ommers it libbene Frysk en krige de stof dêr't er letter oer skriuwe soe. Dy't skriuwersaspiraesjes hat, seit P., moat it foaral net allinnich yn 'e boeken sykje, mar ek it folle libben om him hinne acht slaen. ‘Hy moat him net ôfsûnderje fan 'e jongerein dy't net studearret en mei sin harkje nei it praet en de tael fan heit en mem en de doarpsminsken. Hy moat de lea net allinnich reppe op it sportfjild of yn 'e BM-er, mar ek ris yn in pream, op 'e golle of oan 'e skaefbank.’

Fierders komt P. op it bigjin fan syn skriuwerskip. Gjin Frysk op it gymnasium, mar desto mear fan de eigen skriuwers en dichters yn 'e gymnasiasteklub. Sa kaem er der ta Dútsk to studearjen, hwant as germanist soe er faeks it measte foar it Frysk dwaen kinne. As treddejiersstudint kaem it ynienen ta in foege litteraire útbarsting. Ehythme fan fersen bigoun yn him to sjongen. Ek in chaos fan proazamotiven kaem boppe, dêr't er diktaetskriften fol oantekeningen fan makke. En P. bislút: ‘It skriuwen foar in lytse taelmienskip as uzes hat syn biswieren, mar jowt ek syn ynerlike freugden. Men fielt dat men eat tsjinnet. Dêrom kin myn blydskip like great wêze as by in Fryske tsjerketsjinst de gemeente ien fan myn (anonym wurden) oersettingen fan gesangen sjongt, as hwannear't ik de Gysbert Japicxpriis foar ‘Elbrich’ krjj en is myn triomf dan like great as hwannear't dyselde roman yn fortaling yn de ‘Triomfreeks’ to Antwerpen útkomt.’

Ek oare krantsjes fan Gymnasium, Lyceum of HBS jowe àl mear in goed plak oan de eigen folkstael. Men moat dêr net to licht oer tinke: skeamel sied kin in machtigen beam út opgroeije! Guido Gezelle wie tsien jier learaer to Roeselare: mei fortriet en lêst moast er ophâlde en syn hert wie brutsen. Mar syn discipelen hawwe ûnder syn bisieling in kultuer skepen op it plak dêr't earst tsjusternis wie en toarre woastenij.

War Jimme! ‘Bel’ fan Drachten, ‘Palmblad’ fan It Hearrenfean en ‘Nachtpit’ fan Snits! En tink om Fryslân!

Tj. W.R. DE HAAN.

[p. 253]

Jongfeinte lok en lijen.

Klaes Dykstra, Untwyk - Fersen. Reiddomp-rige Nr. II³. Utj. Laverman N.V., Drachten, 1950.

In bondeltsje as Untwyk soe op dit stuit yn Hollân net forskine kinne. Dêrmei is neat sein tsjin Klaes Dykstra, en noch minder tsjin syn útjower; der is allinne mei sein, dat de forhâldingen yn Fryslân gâns oars binne.

De bilangstelling foar hjoeddeiske poëzij is yn Hollân wol sahwat biheind ta in lytse rounte fan hiele en heale intellektuëlen, wylst in great part dêrfan dan ek noch, of as resinsinten of as freonen fan de dichter, rekkenje meije op in presint-exemplaer. Fan sa'n lyts publyk kin in útjower net bistean. As er it dan alris weaget en kom mei in bondeltsje út, dan moat er der mei rekkenje, dat syn lêzers (ek al binne hja foar in great part net syn keapers) tige kritysk wêze sille. Dat hwàt der noch forskynt, moat foaral modern wêze. Binammen it experimintele makket noch in kâns om bisprutsen en bioardiele to wurden. (Weardearre ek? Dat sil de takomst wol leare. Haedsaek is, dat it net ûngemurken weirekket!).

Klaes Dykstra is net modern en alhielendal net experiminteel. Moderne ynfloeden binne him net alhiel foarbygien, mar yn wêzen slút hy oan by dichters dy't fier bûten de ‘ivoaren tuorren’ wennen, lyk as Piter Jelles en Adama van Scheltema, om nou mar net fuortendaliks greateren to neamen, Heine bygelyks. Hy bliuwt dêrmei yn in tradysje dy't folle tichter by de folkspoëzij stiet as alle modernismen. Men kin dat as in dichterlike swakte biskôgje; men kin it ek sa sjen, dat Klaes Dykstra - dy't neffens myn bitinken noch tige jong wêze moat - út dy poëtyske tradysje libbet en dichtet en yn syn fierdere ûntjowing noch alle kanten út kin. De tiid sil it leare.

In sterk eigen lûd hat dizze dichter (noch) net. Alle boatsjes binne by him rank en driuwe sierlik, de streamen binne goud en de fûgels sulverljocht; út glinsterjende eagen bloeit in stille leafde, it lân leit dreamend oan 'e dyk, de weagen sjonge in oerbikende wize en de dou koert wûndere sêft. Bitroud rymt meastentiids op goud, mar bitrouder altiten op dyn skouder. As it sa útkomt, brûkt Klaes Dykstra ek wolris in ôfgryslike stoplape:

‘Mar nea komt wer, 't is bûte kiif,
Har leave eachopslach....’

Slimmer is, dat syn dichterlik fielen net djip giet. It is meast allegearre ‘jongfeinte lok en lijen’ dêr't it by him oer giet, en dat lijen, dêr't er wol graech oer suchtet, hat dan meastentiids noch net folle om 'e hakken: it is mear jongfeinte-mankelikens. (‘Mankelyk’ is in wurd dat Dykstra graech brûkt.). Syn ‘fan ûnrêst swiere hert’ hat wol in ‘weake groun’, mar komselden docht it bliken dat dy groun ek djipte hat. Syn ‘meldijen’ binne foar it greatste part noch ‘wémoedichheden sûnder doel’ en de leafste en it heitelân, dy't hy graech bisjongt, sille op 'en djûr dochs hwat oars fan him freegje - en easkje.

It is, tinkt my, noch net to sizzen oft dat oare dan ek fersen wêze sille. Ien ding stiet by my fêst: Klaes Dykstra is in dichter, 't is bûte kiif. It docht bliken út syn toan, it docht bliken út de foarm fan syn

[p. 254]

gedichten, hwant it is folle makliker jinsels en it publyk (ek guon tydskrift-redakteuren) to forrifeljen mei neimakke modernismen as mei neimakke ferskes à la Piter Jelles en Adama van Scheltema: de earsten forriede harsels nei de twadde rigel troch't hja ridikúl binne.

En om Klaes Dykstra meije wy om den deale net laitsje, al soe it like forkeard wêze, om him to skriemen (in stikmannich sentimintele jongfammen dêrlitten). Gjin dichter kin mear jaen as er hat. As djippere ûnderfiningen Klaes Dykstra mear to sizzen jowe, meije wy fan him mear forwachtsje. Yn Untwyk steane in mannich fersen dy't fan sa'n djippere ûnderfining tsjûgenis jowe en dêryn heart men dan ynienen in spande toan dy't jin opharkje lit, b.g. yn

'k Hear hieltiid wylde hoarsen snuven
En stampen troch in droege steppe....
Och, hwannear sil 'k wer swiere druven
Yn soel-swietrookge hôven teppe?

Ik liz to skroejjen yn woastinen,
Sa fier fan saed en koele oäze;
As wolven komme om my to slinen,
Sil 'k troch de iensmens warleas raze.

Sokke fersen steane der net folle yn Untwyk, mar foar my binne it genôch om Klaes Dykstra syn namme to ûnthâlden en ôf to wachtsjen hwat hy oer in jiermannich to sizzen hawwe sil. Der binne wol modernen dy't my sa folle net oandien hawwe.

YGE FOPPEMA.