De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 217]

Fedde Schurer:
It liet dat net swijt.

Nei oanlieding fan ‘Volk en Dichterschap’ fan T.W.R. de Haan.
Van Gorcom & Comp. N.V., Assen.

In dissertaesje is fakentiids in droege saek, troch syn fakspesialistyske biskôgingen fan ûnderdielen foar in minske mei net mear as sljochtwei bilangstelling meastepart ûntagonklik.

Dochs forskine der yn 'e lêste jierren faek dissertaesjes, dy't in skoane synthese troffen hawwe tusken wittenskiplikens en lêsberens. Ien dêrfan is sûnder mis dit wurk fan dr. T.W.R. de Haan, dat men as net-fakman mar wol leafhabber fan de earste ta de lêste bledside mei nocht en sels mei spanning útlêst.

Dat leit oan de stoffe, mar ek, en foar gjin lyts part, oan de styl fan skriuwen en de wize fan bihanneling. Dr. de Haan, foar hwa't dizze stúdzje dochs ek in middel wie om syn titel to heljen, hat gjin sprút wittenskiplike kramp oerholden, en it liket wol oft er dit allegearre folslein frijbliuwend en inkeld foar syn plezier skreau. Dat is wol in g'reate deugd foar in boek as ditte; de doar fan it tún stiet wiid iepen, en in freonlike en kundige gids bringt jin al fortellende troch de moaiste paden en bylâns de rykste blomparken.

Soms freget men jin wolris ôf: dwale wy ek to fier, komme wy wol werom? De stoffe is uteraerd biheind troch it tal bledkanten, mar de terreinen dêr't de skriuwer ús bringt binne sa wiid, en swette wer sa nei oan oare, dat der gjin ein to sjen is. As men de haedstikken neisjocht, seis yn tal, dan soe men sizze dat elk fan dy haedstikken op himsels wol stoffe joech ta in proefskrift.

Dat dr. de Haan, dy't dit fansels wol sjoen hat, dochs it sicht op it greate forbân fêstholden hat en him net spitst hat op ien ûnderdiel, komt de algemiene bitsjutting fan syn wurk to'n goeden.

* _* *

Folk en dichter, de iene net to tinken sûnder de oare, lizze al ieuwen lang yn djip misbigryp oer harren wjersidige

[p. 218]

forhâlding. Dat sil ek wol sa bliuwe, mar alles hwat tsjinje kin om dit misbigryp hjir en dêr op to klearjen, moat tankber oannommen wurde.

Dêr is alderearst de wiidforsprate miening, dat in dichter immen is dy't in soarte fan swarte magy bidriuwt op syn eigen domein mei forbeane tagong; dat de dichters troch alle tiden in clan foarmje, dy't him wol fuortset, mar op himsels bliuwt, net oars wol en net oars kin.

Dizze miening soe net bistean as der net in krom fan wier wie. Mar dêr giet it nou krekt om; it is net alhiel wier. It boek fan dr. de Haan lit sjen, hoe't der altyd wer wikselwurking is tusken folk en dichter, hoe't it folk sels syn dichters fuortbringt en draecht, en hoe't der foar it dichterskip gjin oare libbensboarne is as it folkslibben yn al syn foarmen. Nei't dy foarmen foroarje, foroaret ek de oanslach fan 'e dichter, mar it prinsipiële forbân bliuwt itselde.

Miskien is it misbigryp binammen yn 'e lêste tiden wol hjirtroch bisterke, dat men bigoun is de dichter to rekkenjen ta de intellectuëlen. Tajown dat in dichter faken tagelyk in intellectuëel is; mar yn syn dichterlike funksje is hy it nou krekt net. Dêr libbet er út oare boarnen, dy fan fieling en forbylding, en syn yntellect hat by it wurk heechstens in kontrolearjende taek. Hy is hjiryn yn safier wer neat bysûnders, dat dy dichterlike eigenskip in suver en algemien minsklike is. It forskeel is dit, dat by him dingen trochgroeije, dy't by oaren ôfboun binne, mar nea yn safier, of hja kinne de dichter noch neikomme, en yn him sjen hwat hja kwytrekken. Yn it bigjin wiene hja gelyk, en altyd wer is der yn it gedicht in birop op dy likense oarsprong'.

De Haan wiist hjir op it riedsel, as it meast wêzentlik elemint yn 'e poëzij. Net it riedsel dat in birop docht op skerpsinnigens (‘tinksport’), mar ditte, dat de forbylding forljochtet, en de wierheit binei komt yn 'e gelikenis.

As men in hopen lieteboeken en forhanlingen leauwe mocht, soe it ‘folksliet’ in ding fan it forline wêze. Dêr heart in klacht by oer ús rationele, practyske en technyske tiid, dy't foar poëzij en skientme gjin ear en gjin plak mear hat. De Haan syn skôging hjiroer is tige soun, nochteren en optimistysk. It folkliet is net stoarn, seit er, en hy biwiist it mei de stikken. Hy ûntnimt de romantici har wémoedige illúzje, dat yn 'e midsieuwen folk en kunst ien wiene, en hy biwiist dat út de tael sawol as út de litteratuer. De trochgeande devaluaesje fan wurden as ‘g'emien’, ‘vulgair’,

[p. 219]

‘doarpsk’ ensfh., in devaluaesje dy't al hiel ier ynsette, wiist op in altyd wer troch ôfstân nimmen fan de mannichte. Dat is gjin útfynsel fan moderne dichters. En iderkear wer hellet it folk dizze distânsje yn. Hwat juster ûnbigryplike modernismen wiene, is moarn folkseigendom en oaremoarn âlderwetsk en ta weismiten keard, krekt salang dat it wer ûntdutsen en neifolge wurdt. De skriuwer jowt dizze omgong mei treflike foarbylden oan.

Sa't der oan 'e iene kant de forhearliking fan it dichterlik individualisme by de lytse rounte wie, sa libbe oan 'e oare kant it mystike leauwen oan ‘it folk’, dat as ûnpersoanlike greatheit sels poëzij skeppe soe. Ek dizze mythe bliuwt hjir net folle fan oer. Poëzij is altyd werom to bringen op in persoan, ek al is syn namme forlern gien. Ut de Nederlânske folkspoëzij binne dêr de foarbylden fan Speenhoff syn teksten, dy't faek anonym wer opdûkten, noch tidens it libben fan 'e dichter.

Der is in elemint yn 'e folkspoëzij, dêr't ik fan de Haan wol hwat mear oer hearre wollen hie. My tinkt dat it in great diel fan syn dynamyk ûntlient oan de spanning tusken de ûnderskate maetskiplike libbensrounten en de dêrmei forboune taelrounten. Men sjocht iderkear wer ditte, dat de ienfâldige him forgappet oan it ‘deftige’ wurd, wylst de dichter fan profesje der op út is de uterste ienfâld to sykjen. Dizze bal smite hja elkoar troch alle tiden wer ta. De ienfâldige laket net om ‘Amalia, bemint gij den graaf’, mar past binammen dit tael-procédé ta as hy hwat ‘meitsje’ wol. Ik haw in man kennen, dy't yn syn deistich petear in útsprutsen dichter wie; hy griep yn 'e flecht wei de meast forrassende en direkte bylden. Mar hy die it sûnder erch. Hy skreau ek wol gedichten, meast gelegenheidswurk, mar dan wie de sinne ‘de dagvorstin’, de sé ‘het zilte nat’ en it gers ‘het groen tapijt’. Hy wie dêr net ôf to bringen; sa hearde it nou ienris, en hoe faek ik bisocht haw him to bringen ta wurkjen út syn eigen spontane oanskôging wei, it joech neat. Dizze funksje like to forlamjen sadré er de pinne yn 'e hân hie. En boppedat, syn kring' fan tahearders soe it ek net weardearre hawwe.

Dêr is oan 'e oare kant it stribjen nei ienfâld fan 'e faklju. Net nei it neakene wurd, it kleare byld, dat foar himsels forantwurde is, mar nei de tael fan 'e ienfâldigen, dy't men inkeld mar foar ienfâldich oansjocht, mar dy't yn wêzen troch en troch fâlsk is. De intellectuëel priuwt hjir it ‘adelik’

[p. 220]

smaekje fan in tael dy't op 'e grinzen fan syn ûntbining stiet, mar dy bikoaring hat it foar de ienfâldige net. Ik haw de bikende sémansballaden fan Werumeus Buning wolris oan in séman foarlêzen, mar sûnder folle fortuten. De man, dy't oan board mei triennen yn 'e eagen sjonge koe: ‘Moedèèr, ik ken je niet misse’, toande gjin spoar fan weardearring foar de rigels:

‘als bijgeval iemand meende te vloeken
op datgene wat die kapitein dee,
dan kreeg hij een lege kruik naar zijn donder
waar dat ie ook sting of wat ie ook zee’.

Hjir fielde de echte séman him bilazere, en hy hie gelyk, hwant ek al moetet men elkoar op itselde punt, de biweging giet yn tsjinstelde rjochting. De falske toan komt yn it liet troch de biwustmakking fan it procédé. Dy biwustmakking is der wol by de fakman, net by de naïve genieter fan it ‘sûnken cultuerguod’, en dêr leit it greate forskeel, dat ek net to oerbrêgjen is. Dy't ienris fan 'e kennisbeam iten hat, moat net bisykje samar it paradys wer yn to gean.

Lykwols bin ik it mei dr. de Haan iens, dat der gjin reden ta pessimisme is. Al mei al steane wy der, hwat de forhâlding tusken folk en dichter oangiet, tinkt my, better foar as fyftich jier lyn. De ivoaren tuorren binne opbliesd, mar de romantyk is bleaun en sil ús allegear oerlibje.

De dichter en de folksskriuwer hawwe in opdracht - mar ho, lit ús op dizze wize net fierder gean, hwant dan komme wy wer op it mêd fan it oerbiwuste, dêr't wy nou krekt net wêze moatte. Better as it bigripen fan de opdracht is it fielen fan de spontane en ûnûntkombere driuw. As de dichter sjongt út needsaek en út wille, fynt er ier of let gehoar. Sa hat op it lêst dr. de Haan dizze dissertaesje ek skreaun, en wy binne him tankber dat er dizze dingen, dy't binammen foar Fryslân sa'n direkt bilang hawwe, mei dit boek ûnder ús omtinken brocht hat.