De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 177]

J.J. van Weringh:
Eleminten fan aldgermaenske libbensskoging.
(II)^*)

VIII

Miskotte sjocht it âldgermaenske bigryp ‘bistimming’ ûnrjochtlik as in frjemde macht, identyk mei ús ‘needlot’. Mar it stiet, sa't yn it foarige al oantsjut is, net bûten de persoan, it hinget krekt tige gear mei syn eigen bistean, Dêrom is it sûnder mear ek net wier, as Miskotte seit (s. 147):

‘Nammersto djipper it bisef fan de faeijens fan it libben, nammersto heger de greatskens. De Oermacht (fan it Lot) driuwt net ta dimmenens; de eangstme skept gjin stiltme. It einichst lot wurdt net biklage’.

It libben fan in minske is foar it Germaensk-heidensk bisef net in striid tsjin syn bistimming, mar krekt in striid om dy bistimming to forfoljen, to reälisearjen! Dêryn leit syn inerlike frijheid. En ek as dy bistimming op 'e dea útrint, giet hy der net foar út 'e wei noch der tsjin yn forset. Hy biklaget him der yndied net oer. Dat bitsjut lykwols net, dat er yn dy bistimming birêst yn inerlike wrok, mar dat er se oannimt as syn bistimming. En yn dat frijwillich oanfurdigjen ek fan 'e dea wurdt de heechste inerlike frijheid iepenbier. Men mei soks ‘greatskens’ neame, mar dan net yn 'e sin fan ûnforskillige deadsforachting, dat is libbensforachting, mar fan réens en birettens om jins eigen wei oan 'e ein ta to gean.

Dêr't it by dizze libbenshâlding om giet, is, dat de minske de forantwurdlikheid foar syn bistean net fan him ôf skouwe mei, mar dy op him nimme moat; hy hat him mei syn bistimming to forienselvigjen.

*) Yn 'e foarste helte fan dit artikel (yn it Maeije-nûmer) moat op side 153 ûnderoan efter ‘De Nomen zijn zwijgende wezens’ taheakke wurde: De skriuwer hat dus gjin weet fan de greate bitsjutting fan de foarsizzing yn it libben fan de Germanen, oant hjoed de dei ta: de dream yn 'e Iislânske saga's, de foartsjirmerij op Iislân en bg. ek yn Fryslân. Sj. A.G. van Hamel, IJsland oud en nieuw, Sutfen 1933, ss. 327-349.

[p. 178]

‘Op dy identiteit’, seit Grönbech al, ‘birêst de helthaftige lotsbiskôging fan de Noarman. De Noarmannen lieten har net troch it lot meislepe, hja gongen frijwillich; hja keazen sels datjinge, dêr't hja fan wisten, dat it har bistimming wie; hja keazen, sa paradoks as it heart, it ûnûntkombere út frije wil...., in wil dy't de eigen wil fan it lot wie - hjir leit it geheim fan har ûnforsetlike libbenswil en har ûnforwrigbere tofredenheid mei de ûnwissichheid fan it bistean’.

Sa binne dus yndied, lyk as Miskotte seit (s. 149), ‘libben en Schicksal foar de Germaenske geast ien en itselde’. Allinne, dat moat net pessimistyk útlein wurde, lyk as hy docht. De Germaenske libbensopfetting is net fatalistyk. It ‘fatum’ stiet bûten de minske; ‘sköp’ is dêrfoaroer de forwurkliking fan de minske syn ‘bistimming’, net troch de fatale oermacht fan in ûnkearber barren, mar yn frijdom en forantwurdlikheid. By de ienheid fan uterlike en inerlike lotsbistimming, om dat ûnderskie in momint jilde to litten, leit it swiertepunt dus net yn it uterlike biskaet-wêzen mar yn it inerlike. It is net in ‘müssen’ mar in ‘sollen’.

IX

‘It Lot hat gjin foarkar foar de oarder fan de Asen’, neffens Miskotte (s. 150).

Mar de lotsbistimming is, lyk as wy al earder sein hawwe, net identyk mei de driging fan Utgard. Utgard bidriget it libben, mar bihearsket it net.

Miskotte suggerearret hjir, en seit it fierderop ek planút, dat der foar it Germaenske bisef einlik gjin noarmen bisteane:

‘Mar hokfoar ynfloed moat sa'n visy hawwe op it libben fan in folk! Sa'n folk wurdt it ûnmûglik makke, ea to leauwen oan rjocht en gerjochtichheid’ (s. 150).

Ik wit net, oft men sa'n útspraek út ûnkunde, ‘Systemzwang’ of fanatike partidichheid forklearje moat. Hwèr't men ommers de Germaenske oertsjûging op dit stik ek fan bitiigje wolle soe, it is dochs yn alle getallen net to ûntstriden, dat hja fan in tige sterk ethysk karakter is, as men har grountrekken acht slacht: persoanlike ‘bistimming’, inerlike frijheid (èk fan it ynstinkt om tsjin eltse priis, byneed mei skande, libje to wollen), forantwurdlikheid foar de ‘plicht’ oer, ‘du sollst’ as inerlike wet.

[p. 179]

Mar boppedal, de skiednis leart dochs sa klear as de dei it tsjindiel fan hwat Miskotte biweart. Krekt de âlde Germaenske folken hiene in heech ûntwikkele rjochtsbistel en rjochtsbisef; tink allinne mar oan de âlde Iislânske, Skandinavyske, Fryske en oare wetjowing. Karel de Greate liet it bisteande folksrjocht yn de ûnderwurpen gebieten optekenje. Alde Germaenske rjochtsforbannen libje en bloeije jitte yn ús hjoeddeiske maetskippij. En it moderne federalisme giet via tradysjes lyk as dy fan it Switserske Eedgenoatskip en de Uny fan Utert tobek op de âlde federale steatsynrjochting by de Alamannen, de Friezen en oare Germaenske stamforbannen.

Absolute monarchy en diktatuer binne yn Europa fan Romeinsk-Eastersk komôf, demokraty is Germaensk. It Iislânske Parlemint datearret fan it jier 930, dus út de heidenske tiid, sawntich jier foar de oergong ta it Kristendom.

X

Mar: ‘de striid is de eigentlike died fan it libben’ foar de Germaenske libbensskôging, neffens it bitinken fan Miskotte (s. 151).

Nou is de âlde Skandinavyske offerformule¹⁾: ‘til árs ok fridar’, ‘foar in goed jier en frede’, d.w.s.: foar it heil fan de mienskip, dat ôfhinget fan in goede rispinge en it yn stân bliuwen fan de rjochtsoarder.

De striid wurdt dus fêst net sjoen as doel, lyk as Miskotte mient. Sa net, hy wurdt yn in kriichshaftich formidden ek net mijd; freze foar de dea soe immen syn eare to nei wêze, en it moedich stjerren kin jins ‘bistimming’ wêze. De Eddaen saga-helten binne op dit stik wol in tige iensidige seleksje, mei't hja fansels as ideäle figueren de noarmen ôfspegelje dy't gouwen yn de rounten fan foarsten en haedmannen, dêr't hja bisongen waerden. It leit foar de hân, dat yn sokke formiddens gauris oerdreaunens foarkaem op it punt fan fjochterij en domdryst aventûr. Mar dat wie yn de kristlike Midsieuwen mei har krústochten en ridderwêzen op syn minst like slim it gefal as yn 'e tiid fan it Folkeforfarren en de Wytsingtochten.

De Nornen, en ek de Walkyren, bitsjutte gjin ‘doods willekeur’, sa't Miskotte úthâldt (s. 151). Dêr binne gjin

1) Sj. ek De Vries, o.w.

[p. 180]

biwizen foar oan to heljen, en it is fatalistysk tocht, skeptisistysk of deterministysk, mar net yn 'e geast fan it Germaenske ethos. Wis, de dea wurdt as feit akseptearre, mar ek yn it stjerren kin him inerlike frijheid iepenbierje, ien-wêzen mei eigen bistimming: en dat is in ethyske triomf.

Under eschatologysk aspekt wurdt dat motyf yn de jongere mythology útarbeide mei it each op de kommende striid op libben en dea fan Asgard tsjin Utgard. Odin samlet syn Einherjar foar de lêste kampslach (Eiríksmál), en de Asen geane stridende ûnder (Völuspá). Ek dat is in ethysk motyf: de kosmyske wrakseling om de bisteande oarder to fordigenjen tsjin de machten fan it fordjer. Hjir is mei to forlykjen de einichste striid tusken de goede en de kweade machten yn de Iraenske eschatology, dy't fan 'e kant fan de theologen ornaris noch al wurdearre wurdt; de ûngelikense útkomst makket gjin forskil hwat it ethyske karakter oangiet.

De stelling, dy't Miskoite hieltiten ponearret, fan de Germaenske goaden har ôfhinklikens fan de chaosmachten, wurdt hjir dúdlik wjerlein troch it feit dat Odin, hoewol't er de ûtkomst wist, de striid tsjìn dy machten oangiet. Ek syn trou oan eigen bistimming, oant yn de foartyd witten ûndergong, bitsjut de heechste, seedlike oerwinning. Fan gefolgen mei men selst de Völuspá net sûnder mear pessimistysk neame. En de ‘trots’, dy't neffens Miskotte syn oantiging yn de Ragnarök-foarstelling projektearre is (s. 147), dêr sjoch ik hjir gjin grevel fan.

It is ek net wier, dat foar it Germaenske bisef de bistimming per se op dea en ûndergong útrint. As Miskotte dy stelling mei in tekst biwiizgje wol (s. 158, f.), docht er al in hiele rare mistaest mei dêrfoar de mythe fan Odin oan de wrâldbeam út de Hávamál oan to heljen. Odin forpersoanliket dêr ommers hielendal net it ‘lijden aan het Lot’, mar krekt de werberte ta krêftiger libben! De mythe hat alderwierskynlikst forbân mei in ynitiaesje-ritus!

Miskotte konstatearret yn it moed fan de Germaenske helt in ‘grimmigheid’, dy't ‘tot de ware waanzin van het heldendom groeit, als de held de zekerheid van zijn ondergang bezit’ (s. 152).

Nou hâldt it libbensynstinkt fan in minske mei dy nea absolute wissichheid troch de bank gjin rekken. Mar dat der bûten litten, de psychyske tastân fan de heidenske Germanen hwannear't hja de dea fqar eagen hiene, wie,

[p. 181]

foarsafier't wy dêr út de Skandinavyske litteratuer hwat fan ôf witte, hielendal net ‘waanzinnig’. De hâlding fan dyjinge dy't wit dat er ‘faei’ is, is krekt oermjitte saeklik, nofteren, koel (net synysk!), inerlik rêstich, om't er him inerlik frij wit en ienriedich mei syn bistimming.

It ‘woedzjen’, de ekstase, dêr't de namme ‘Odin’ op doelt, hat neat mei forwoedene kriichssucht út to stean, sa't Miskotte mient (s. 152), wol mei de ekstase fan dichters en profeten.

Dat Bragi syn sang de froulju mear haegje soe as Odin, nimt Miskotte oan op gesach fan Felix Dahn (s. 150, 152); hy hat der net sa gau op sind, dat Bragi dochs net samar Odin syn skald yn Walhal wurden is. It ôfgryslike ‘Walkyreliet’ of ‘Spearliet’ (Darradarljód) is gjin biwiis dat Dahn gelyk hat: it is ûnder Keltyske ynfloed dichte²⁾, nei de bluodrige fjildslach fan Clontarf yn Ierlân yn 1014, en kin dus net bêst as typysk foarbyld tsjinje.

2) De Vries, o.w.

XI

Nei soksoarte arguminten, dy't de nihilistyske noarmleazens fan de Germaenske libbensskôging biwiizgje moatte, komt de skriuwer wer mear rjochtstreeks op syn haedthema: de Oermacht fan it Lot yn dizze foarstellingswrâld.

Hy hâldt út (s. 154), dat de Germaenske goaden lang net sa klear en plastysk fan stal troch de mythology útbylde binne as de Grykske, en forklearret dat, mei syn eardere stelling (s. 143), út de oerhearskjende macht fan it lotsbisef by de Germanen, dat er in tsjinstelling ta it godsleauwe achtet.

It liket my ta dat it mear foar de hân leit, it bidoelde forskil, foarsafier't dat der is, to forklearjen út in sterker anthropomorfisme yn de Grykske mythology. Miskotte hie, yn forbân mei it ûnderwerp fan it hiele boek, de útbylding fan de Germaenske goaden, fan Odin bynammen, mei dy fan Jahweh forlykje moatten, dêr't ommers itselde ûnderskie mei de Grykske goadefigueren, en dan noch dúdliker, by útkomt.

Miskotte syn birop op de Gylfa-ginning (s. 154, f.) is tige swak. De greate Snorri Sturluson skreau syn mythology yn 'e 13de ieu, dus mear as twa ieuwen neì de oergong fan

[p. 182]

Iislân ta it Kristendom. Hy hat dus spitigernôch gjin heiden west, sa't Miskotte liket to mienen. Syn konkrete mythologyske opjeften (nammen, ensafh.) binne tige fan bilang, mar syn tafoegings binne út soarte net altiten to bitrouwen.

Dat Odin neffens de Völuspá syn iene each forburgen hat yn de boarne fan Mimir ûnder de wrâldesk, jowt Miskotte fansels wer oanlieding om to wizen op Odin syn ôfhinklikens fan de Reuzen (s. 154).

De bitsjutting fan dy tekst is lykwols tige ûnwis. Yn alle gefallen sil de ieneagigens fan de god, dy't ek by oare godstsjinsten foarkomt, wol primair wêze.

De Völuspá as gehiel is gjin mythe, mar in visionaire skiednis-filosofy út de tiid doe't it heidendom de ûndergong to mjitte gong. Hja makket gebrûk fan alderhanne tradysjonéle mythyske foarstellings, mar de visy fan de dichter is net dy fan de âlde religy. It is, sa't al earder sein is, net wierskynlik, dat de Ragnarök-foarstelling oarspronklik de wissichheid fan de ûndergong ynhoud.

It docht jin gjin nij, dat Miskotte him der eins al hwat oer fornuveret, dat Thór, dy't er ‘it spegelbyld fan de trochsné-Germaen’ neamt en (mei Kummer) ‘de iennige, boppe alles útstekkende goadefiguer foar de Germaenske boer yn 'e earste ieuwen fan ús tiidrekken’ (s. 153), lang net sa'n sombere figuer is as Odin.

Ofsjoen fan de frage oft Odin wol sa somber is, hie men dan lykwols de konklúzje forwachte, dat de Germaenske religy as folksreligy dus dochs net sa somber wie as dat de skriuwer se oan 'e hân fan syn iensidige Edda-exegese foarsteld hat.

XII

It wurdt stadichoan wol dúdlik, dat Prof. Miskotte it karakter fan it Germaenske bistimmingsleauwe net bigrepen hat. De twaliddigens, dy't him dochs ek opfallen is (s. 156), fan it fan bûten ôf bistimde en it mei de minske sels inerlik jowne, bitsjut gjin konflikt en ek gjin fatalisme, mar frijheid en ‘selsforwurkliking’. Troch syn forkeard ynsjoch komt Miskotte ta it misbigryp, dat de Germaensk-heidenske lotsopfetting

‘de seedlike ropping fan de minske negearre, de frijheid forneatige, en de earnst fan it libben weinommen’ hawwe soe (s. 156).

[p. 183]

Men soe soks likegoed biredenearje kinne fan de Reformatoaryske leare oer de prédestinaesje of oer de rjochtfeardiging, sa't yndied ek wol dien is. Mar lyk as dy krityk fan forkearde ûnderstellings útgong en troch de praktyk ûntkrêftige waerd, sa is dat hjir ek it gefal.³⁾

Hwant it is ûnfoech, dat Miskotte doar to skriuwen, dat

‘it Germaenske folk oan de oantsjutte wearden (t.w. seedlike ropping en frijheid) gjin kunde hawn hat’

(s. 156, f.). Sa't it liket is de bisibbens fan dizze libbenshâlding mei de ethyk fan de Stoa bygelyks him folslein ûntkaem. En de bitsjutting fan de Germaenske frijheidsidé yn de politike skiednis fan de ûnderskate Germaenske folken wit er, sa't al earder bliken die, ek neat fan. Hy sjocht allinne (en dat is yn it jier 1939 yn to skikken) it ‘Tredde Ryk’. Mar hy hie wìtte moatten, dat dat via Bismarck, it ‘heilige römische Reich deutscher Nation’ en Karel de Greate tobekgong nèt op de Germaenske, federale en demokratyske, steatsopfetting, mar op it ymperialisme fan it Romeinske keizerryk, hwaens sintralistysk absolutisme via Alexander de Greate wer ôfstamt fan it Foaraziatysk despotisme.

3) In forlykjend godstsjinst-psychologysk ûndersyk fan de opneamde typysk Protestantske learstikken, yn har paradoksale forhâlding ta de like typysk Protestantske klam op persoanlik leauwe en frijheid, oan 'e iene kant, en fan de hjir bihannele Germaenskheidenske opfettings oan 'e oare kant, soe fan bilang wêze mei it each op de eigenaerdige foarkar fan de Germaenske folken foar it Protestantisme, dy't jin al yn it sin komt by de skiednis fan de Saksyske muonts Godskalk yn 'e 9de ieu.

XIII

‘In ‘sótêr’ (heilân) om him út de macht fan de stjerren wei to skuorren hat de Germaen sa't it liket nea socht’, ornearret Miskotte (s. 157).

Yndied, forlossing yn 'e sin fan de antike mystearje-godstsjinsten of it Kristendom hie er gjin forlet fan. Hy hoegde net út de macht fan de stjerren weiskuord to wurden; sa fier rikte Babylons macht net. ‘Sköp’ is gjin ‘fatum’, en de dea is gjin straf foar it Germaenske heidendom. De Germaen hoegde him net ‘mei it Lot to formoedsoenjen’, net yn resignaesje noch yn heroïsme, hwant der wie gjin konflikt. Heroïsme wie der wòl, mar dat bistie net yn in forbiten forset tsjìn de bistimming, mar yn in manmoedich

[p. 184]

oannimmen fan it hiele libben, de dea ynbigrepen, en dêrmei yn it winnen fan de inerlike frijheid. Sadwaende dreau ek it witten fan de forgonklikheid fan alles en it foarútsjoch fan de dea net ta de needsaek fan in leauwe oan in ‘heilân’, dy't it ‘heil’ bringe soe, yn 'e sin fan persoanlike ûnstjerlikheid of opstanning; likemin as yn it âlde Israël.

De Germaenske religy ken, lyk as de Aldisraëlityske, biskate foarstellings fan in trochbistean nei de dea, en dy wurde allinken klearder en forhevener. Mar essinsjeel is dat net. Hwant lyk as yn Israël leit it lok net yn it eigen persoanlik libben fan de minske as ienling, mar yn it heil fan de mienskip fan sibbe en folk. En dêr leit sadwaende ek de seedlike ropping fan de persoan. Seedlikheid is trou oan de sede. De sede omfettet de hiele maetskiplike en steatkundige oarder, it rjocht sawol as de kultus. Salang as dy oarder yn stân bleau, wie it wolwêzen fan de mienskip feilich. Dat komt ek út yn de offerformule, dy't yn it foarige al oanhelle is: ‘til (árs ok) fridar’. En it heil fan de minske persoanlik is bisletten yn en ôfhinklik fan it heil fan de mienskip, dêr't er troch syn bistimming ta biheart.

De ethyk fan de heidenske Germaen is fan gefolgen rjochte op it neikommen fan de plichten, dy't dat bihearren ta de mienskip fan sibbe en folk him opleit. It wurd ‘plicht’ stiet net tafallich yn forbân mei ‘pliigje - plichte’: it bitsjut itselde as ‘sede’. ‘Sede’ is de objektive, maetskiplike kant, ‘plicht’ de subjektive, persoanlike kant fan deselde saek. Yn dy libbenshâlding fan trou oan de sede foun de minske persoanlik syn ‘bistimming’⁴⁾ en syn ‘heil’ tagelyk. Dizze beide bigripen binne gjin ‘absolute tsjinstellings foar de religieuze ûnderfining’, lyk as Miskotte mient (s. 179), alteast foar dit Germaenske bisef net, hja hingje tige meiïnoar gear en bitsjutte by tiden suver itselde!

Dêrom net, dy plicht wie faken in saek fan hurde selsforleagening en opoffering fan persoanlike bigearten. Hja fierde gauris ta in feet, dy't útroun op de iene manslach nei de oare. Men moat hjir net fuortdaliks in barbaerske nocht oan fjochtsjen en deadzjen efter sykje: de wraek wie in needsaeklike rjochtshanling, noch ieuwen nei de krystening, ek by ús. It gong dêrby om de hanthavening fan it rjocht

4) Sa is bg. ek de Germaenske houliksethyk, yn tsjinstelling mei de Grykske foundearring yn de eros en de Kristlike yn de agapê (de leafde ta de evenminske), basearre op de trou, oan de oare en dêrmei oan eigen bistimming (Gisla saga, Njáls saga).

[p. 185]

fan de sibbe. As dat op it spul stie, wie der foar in man, hwaens heil ommers stie en foel mei dat fan de mienskip, dêr't er in diel fan útmakke, ienfâldich gjin oare mûglikheid as forwar ta it uterste. Komt er dêrby to stjerren, dan is dat in forlies foar de sibbe, dêr't in forfetting fan de feet út fuortkomme kin. Mar foar de persoan sels is de dea wêzentlik net fan bilang. Foar him giet it der om, oft hy de wraek útoefene hat, dêr't er ta forplichte wie, sadwaende it rjocht fan syn sibbe hânhâlden hat, en dêrtroch syn eare ûnskeind biwarre hat. Hwant dat bitsjut ommers, dat hy syn ‘bistimming’ trou bleaun is oan 'e ein ta, dat er de inerlike frijheid woun hat om de swierste opjefte to folbringen, en dat er dêrmei wis wêze kin fan in goed tsjûgenis by de neiteam.

XIV

Sa biskôge is de Germaenske ‘tragyk’ ek nea tragysk yn 'e gongbere Grykske sin, sa't Miskotte mient (s. 157, 159, 188)⁵⁾. Germaenske ‘tragyk’ is oerwinning nettsjinsteande, ja troch middel fan de ûndergong. Dy ûndergong hat net de bitsjutting fan forsoening fan skuld, mar fan in hifkjen oant it uterste: in epysk, net in tragysk motyf. Der is gjin konflikt tusken lot en helt, abslút net: de bistimming fan de helt forneatiget him net, hja fiert him krekt ta de heechste selsforwurkliking, de djipste frijheid, de frijheid fan libben en dea. De Germaenske helt reälisearret syn bistimming. Dêryn leit krekt it essinsjéle fan syn heltedom. En jitris: dat bitsjut in folslein oare libbensskôging as it antike bigryp fan it tragyske ynhâldt⁶⁾. Sels foar de

5) As Miskotte (s. 175, f.) de foarkar foar de epyske styl yn it Alde Testamint en it ûntbrekken fan de dramatyske as argumint jilde lit foar it net-tragyske karakter dêrfan, kin men dat tominsten fan de Iislânske saga-litteratuer úthâlde.

6) It wie dêrom faeks better om it hiele wurd ‘tragyk’ foar dizze Germaenske libbenshâlding to skrassen: it is nou ienris to swier mei antike tinzen bilêstige. It liket my ta, dat dat J. Piebenga (Fryske Tragyk, Snits, 1937) ek forrifele hat, en dat it him dêrtroch net slagge is om de Germaenske opfetting suver fan de Grykske to skieden. Syn foarbylden út de Fryske skiednis binne meast de antyk-tragyske kant neist (sa't hy se tekenet alteast), en by tiden yllustrearje hja allinne de idé fan it fatale, dat sûnder it striid-momint in figuer allinne mar bigreatlik makket, ‘tragysk’ yn 'e populaire sin. Sa net, guon fan dy mannen kinne inerlik wol hiel oars stien hawwe (en dat is Germaensk sjoen krekt it biskiedende!), mair dêr komt Piebenga amper op. By him leit de klam op it uterlike mislearjen, en dat is in Súdlike wurdearring.

[p. 186]

Völuspá is sadwaende de útspraek fan Miskotte (s. 159),

dat ek ‘Odin, de oerste fan de Asen, him to skikken hie yn de greate gong fan it al-iene Needlot’,

net sûnder mear as de jildige ynterpretaesje oan to nimmen.

Men mei de libbenshâlding dy't hjir biskreaun is ek net as in romantysk thema fan it Germaenske helteliet biskôgje. Lit it helteliet litteratuer wêze út de mentaliteit fan de Wytsinghaedling, de saga's jowe itselde byld, sa nofteren en saeklik as it mar kin, tsjin 'e eftergroun fan it Ald-iislânske boerebistean, en mei in histoaryske bitrouberheid dêr't net oan to twiveljen is.

Wy fine hjir ien fan de oarsaken fan de ûndergong fan de Germaenske religy. It is dúdlik, dat sa'n heroyske libbensskôging net in hiel folk sines wêze koe, mar allinne dy fan in elite. De Iislânske kolonisten wiene oarspronklik yndied sa'n elite. It wiene elts foar oar mannen fan karakter en kultuer, eallju, dy't út frije wil har bisit yn Noarwein priisjown hiene en om 'e wille fan de frijdom in sober bistean as boer, fisker of séman op it ûnwennige eilân oan 'e ein fan 'e wrâld foar kar namen by de twang, Harald Hárfagr syn keningskip oer hiele Noarwein yn to skikken. Dizze bisûndere seleksje hat, net allinnich op Iislân, mar út dat nije sintrum wei oer it hiele Germaenske Noarden, laet ta in hichtepunt fan de Germaenske kultuer, binammen op it gebiet fan litteratuer en skiednis, dêr't men hieltyd wer forsteld fan stiet.

Mar dy kultuer wie it eigendom fan in elite, en de libbenshâlding dy't har droech wie ien fan sterke persoanlikheden, net de religy fan in hiel folk yn normaler omstannichheden. Sûnder mis hat de Germaenske folksreligy op it fêstelân en yn Ingelân mear primityf-religieus en magysk fan karakter west. En it godstsjinstich forlet fan dat folk koe troch de libbensskôging fan de sagahelten en skalden net bifredige wurde. It koe de inerlike spanning fan dit ethos, dizze ethyk fan solidariteit en frijheid, net úthâlde. En sa socht en foun it in oar, massiver heil, doe't it fan âlds bitroude bigoun to wifkjen.

XV

Lykwols, ek foar de niis neamde hegerein waerd it âlde wankel. Wy komme dêrmei op noch in oare oarsaek fan de Germaenske ‘Götterdämmerung’. Krekt troch it ethyske karakter fan de bistimmingsidé reitsje guon foaroansteande

[p. 187]

figueren allinken op 'e rânne fan de twivel oan de oerurven godstsjinst, en hja hawwe dêr op 'en dûr net stean bliuwe kinnen. Biskate persoanen is fan biskreaun, dat hja allinne bitrouden op eigen ‘mátt ok megin’, eigen macht en kinnen. Dat hoecht op himsels noch gjin ‘konflikt mei it lot’ yn to hâlden. Mar by oare, mear religieuze natueren kaem dat der al fan. Under ynfloed fan persoanlike ûnderfinings, politike en maetskiplike omstannichheden en binammen ek de oerwinningstocht fan de Roomske tsjerke yn West-Europa, rekken hja oan it twiveljen oer de wissichheden fan it leauwe fan 'e âffaers, sûnderdat hja dat dêrom samar oerjaen koene.

It kardinale probleem waerd foar harren de frage, oft de ‘bistimming’ yndied de forfolling fan it ‘heil’ bitsjutte, oft it godlik dwaen yndied oerienkaem mei it godlik rjocht. Oars sein, it fraechstik fan de ‘theodicé’ komt hjir nei foaren.

Yn 'e Eiríksmál wurdt de frage nei de sin fan de dea, dy't fan Odin sels oer syn trouwe striders biskikt wurdt, biandere mei de forwizing nei de einichste wrakseling tsjin de Utgard-machten, dy't kommendeweis is, en nei de needsaek fan tarissing dêrfoar. Religieus is dêrmei it probleem oplost - mar ethysk net. Der bliuwt in skuor: net tusken god en minske, mar tusken god en bistimming, en fan gefolgen ek tusken minske en bistimming. De religieuze minske bliuwt syn god trou oan 'e ein ta, mar de ienzens fan beiden mei de bistimming giet stikken. En dy kleau wurdt njonkelytsen djipper en breder. Neigeraden dat de bistimming mear as in selsstannige macht njonken de Asen opfette wurdt, rekket hja mear yn 'e sfear fan Utgard, ‘ûnheil’ wytgjend ynsté fan ‘heil’ foar goaden en minsken.

Hjir binne wy dan einlings oan it punt yn 'e ûntwikkeling ta, dêr't de Völuspá-dichter liket to stean, en dêr't Prof. Miskotte bigjint. Yn de Ragnarök-visy fan de greate Germaenske apokalyps liket yndied in fatale bistimming ‘oermachtich’. En dochs kin men ek hjir noch net ienris sizze, dat dy oermacht ta daemony wurden is, dat de bistimming m.o.w. identyk is mei Utgard: de Asen wurde wrutsen, it rjocht wurdt by einbislút hanthavene. Utgard hie net it lêste wurd. In nije wrâld riist út de weagen. In nij tiidrek komt oan.

Oft dy nije era neffens de bidoeling fan de Völuspá in heidensken of in Kristliken wêze sil, is jit altiten net út-

[p. 188]

makke. In biwiis, dat, n'en déplaise Prof. Miskotte mei syn banflok oer it synkretisme fan ús foarfaers, de nije libbensskôging foar it Germaensk-Kristlik bisef fan dy tiid frijhwat kontinu mei de âlde wie. Dat docht ek wol bliken oan de tige forméle ‘bikearing’ fan Iislân. Sa koe dat lân syn erfskip fan heidenske tradysje en kultuer trou biwarje. It âlde waerd symboal fan it nije. Odin is Alfadir wurden. De striid fan Thór tsjin de Midgardslange en fan Sigurd tsjin de draek waerd de foarm, dêr't de oerwinning fan Kristus op 'e divel yn útbylde waerd. Nammers, ek de âld-saksyske Heliand is fan stal en wêzen in Germaenske kening'.

Litte'ratuer (dêr't foar in part ek oare opfettings yn fordigene wurde):

H. Ljungberg, Die nordische Religion und das Christentum (út it Sweedsk oerset), Gütersloh 1940.

A. Olrik, Nordisches Geistesleben in heidnischer und frühchristlicher Zeit (út it Deensk oerset), Heidelberg 1925.

J. de Vries, Altgermanische Religionsgeschichte II, Berlyn 1937.