Logo DBNL
De Tsjerne. Jaargang 6 (1951)

De Tsjerne. Jaargang 6

(1951)– [tijdschrift] Tsjerne, De–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

J.J. van Weringh:
Eleminten fan aldgermaenske libbensskoging.

Krityske oantekenings by in haedstik út ‘Edda en Thora’ fan Prof. Dr. K.H. Miskotte.1)

I

It boek fan Professor Miskotte oer ‘Edda en Thora, een vergelijking van Germaanse en Israelitische religie’, bihannelet in ûnderwerp dat yn 'e snuorje doe't it útkaem tige aktueel wie: de spanning, dêr't Europa ûnder libbe sûnt de nasjonael- soasjalistyske revolúsje yn Dútsklân, stie op útboarsten; en it like der op, dat yn de wankende katastrofe dat nasjonael-soasjalisme oan 'e macht slagje soe, alteast oer Europa.

Dy aktualiteit joech it boek it karakter fan in striidskrift, skreaun yn it seal, lêzen yn 'e krûddamp. Mar striidskriften forâlderje ornaris hurd, en dat is hjir ek min ofte mear it gefal. Lykwols leau ik, dat de ynfloed fan dizze stúdzje yn biskate rounten, ek yn Fryslân, noch wol trochwurket. Oan 'e iene kant kin men dat wurdearje, omdat hjir foar it earst fan Hollânske orthodokse kant alteast bisòcht wurdt ta in skôging fan it Germaenske heidendom to kommen hwerby't dat heidendom oan syn rjocht komt. Mar oan 'e oare kant jowt it oanlieding om dy skôging nei tolve jier dochs noch ris ûnder it mês to nimmen, omdat it klearrichheid hawwe moat, dat dat bisykjen finael mislearre is, en hwertroch.

Prof. Miskotte soe dit boek nou nei de oarloch fêst net sà skreaun hawwe. Like dúdlik as it efternei bisjoen is, dat West-Europa yn it politike nei it toneate gean fan de Prusyske macht foar noch greater en g'efaerliker machten to stean komme soe, like dúdlik is it nou wol, dat foar it evangelysk kristendom en foar ús hiele Westerske kultuer yn 'e takomst net in nij, sabeare-Germaensk heidendom mar hiel oare geastlike of ûng'eastlike machten de gefaerlike tsjinstanners wêze sille.

De frage fan de takomst fan ús kultuer kin men ûngelikense pessimistysk ûnder stean, mar optimistysk dochs út of yn

net. Wy mochten wolle, dat wy der sa maklik ôf kamen as mei in earlike striid op gelikense wapens tusken twa religys, sa't Miskotte dy oangean woe. Hwant op sa'n wize soe hokfoar heidendom ek, âld of nij, dochs greate kâns meitsje om it to forliezen, like goed as tûzen jier forlyn.

Mar it gefaer fan 'e takomst hat oare diminsjes. En foar dy driging oer is der alle reden ta, of better sein is it jitte ús iennichste kâns, dat West-Europa einlings mei ynmoed en mei alle macht dy synthese fan syn noch oerhâlden geastlike krêften bisiket to finen, dy't it oant nou ta troch eigen skuld en ta eigen skea mist hat.

As wy ús dêr op útlizze, is it ek mûglik, dat wy ús omtinken gean litte oer de kultuer fan ús heidenske foarâlden, en dat wy frij fan foaroardielen, skipe fan in propaganda dy't oan wjerskanten fan it âlde Germanendom in karikatuer makke hat, ús ôffreeg'je hokfoar wearde de âldgermaenske wrâldskôging faeks noch foar ús hawwe kin.

Dat bitsjut in forfetting fan de diskusje dy't Miskotte iepene hat, en dan leafst op hwat minder polemyske manear as dat doedestiids, doe't hy syn boek skreau, mûglik wie. Hwant ien fan de mannichte ôffalders dy't dizze oarloch oerlitten hat, is it feit dat er ek op dit stik gjin útslútsel jown hat. De diskusje oer de Germaenske religy, dy't noch mar amper út ein set wie, is net ôfroun mar ôfbrutsen, ûnmûglik makke.

Sil dit fraechstik nou nei de oarloch wer op 'e nij yn bisprek komme, dan is neist de wil ta objektiviteit in alderearste eask, dat men foldwaende op 'e hichte is fan 'e dingen dêr't it oer giet. En dêr hat it trochstrings wol oan.

De Joadsk-Kristlike en ek de Gryksk-Romeinske eleminten yn ús Westerske kultuer is ús fan jongs ôf wol bigryp oer bybrocht, mar de Germaenske eftergroun der fan hawwe de measten gjin doel oer. Harren kunde oan it bistean fan har heidenske foarfaers giet net folle djipper as it sechje, dat dy yn 'e forwachting libben nei har dea yn Walhal bier drinke to sillen út 'e holleplassen fan 'e fijannen dy't hja yn 't foarige daet hiene. Hwat hja forfêst nèt witte is, dat dy kannibaelske fabel yn 'e wrâld kaem is troch in misse oersetting in pear hûndert jier lyn fan in âldnoarske útdrukking, dy't gewoan ‘drinkhoarn’ bitsjut! It byld fan Walhal wurdt nammers op sa'n manear skeanlutsen ta ien fan in quasi-Germaensk Loailekkerlân.

II

In oare mûglikheid foar de âldgermaenske teksten oer, en ien dy't op syn minst sa gefaerlik is as de folsleine ûnkunde, is mei de wichtichste reden, dat ik dit boek fan Prof. Miskotte nei foaren helje: ‘Edda en Thora’ is artistyk, filosofysk en theologysk in wurk fan greate alluere, en lykwols is it in foarbyld hoe't it nèt moat. Omdat it der histoarysk hieltiten wer by troch is, sadré't it giet om it earste doel, it bynei kommen fan de âldgermaenske libbensopfettings.

Ik nim sa foar de stôk op in gefal as foarbyld, dêr't tagelyk oan to sjen is, hokfoar swierrichheden oft men foar stiet, hwannear't men as minsken fan de 20ste ieu bisykje wol om it âlde Germanendom yn syn wêzen to bigripen.

Yn 'e oerleverings fan forskate folken, lyk as ek yn it Alde Testamint, is sprake fan it ûntstean fan 'e dingen, it oanbigjin fan 'e wrâld. Dat is ek it gefal yn de Edda, in samling goade- en heltelieten en spreukewysheid ût 'e lêste ieuwen fan it Noarske heidendom.

Hwat dêr nou yn guon fan dy Edda-lieten sein wurdt oer it ûntstean fan 'e wrâld fan g'oaden en minsken, is foar Miskotte oanlieding om in forliking op to setten tusken dy mythologyske wysheid en de tins fan skepping yn it Alde Testamint.

Neffens de Völuspá, it earste, net it âldste, mar wol ien fan 'e forhevenste gedichten fan 'e Edda, is yn it oanbigjin ‘Ginnunga gap’, gapjende ûngroun. Neffens oare teksten ûntstiet yn dy rûmte út iis en waermte de ûrreus Ymir, fan hwa't reuzen en goaden ôfstamje en út hwaens lichem de goaden dan de wrâld meitsje.

Moai likernôch dus deselde mythologyske foarstelling oer chaos en kosmos dy't men by forskate oare âlde folken fynt, en dêr't ek yn it Alde Testamint jitte stealen fan oer binne, dêr lykwols korrigearre troch de skeppingsleare.

Prof. Miskotte leit nou by syn forliking tige de klam op 'e tsjinstelling tusken it Eddyske idé fan it ûntstean fan alles, ek fan de goaden, út 'e chaos, èn de Aldtestamintyske leare fan skepping' as died fan Jahweh. Op himsels mei rjocht. Mar dêrby forfalt er ta de flater dêr't er dochs sels yn 't foar op wiisd hie: dat de fragen dy't men stelt al biskaet wurde troch de antwurden dy't men sels jowt; oars sein: de flater, dat er mei syn theologyske logika de histoaryske religieuze wurklikheid faksearret.

De Edda is ommers gjin Bibel. De opfettings fan inkelde Edda-dichters mei men net samar lykstelle mei dy fan de âldnoarske godstsjinst yn it miene, lit stean fan mei dy fan de âldgermaenske godstsjinst as gehiel. Soks moat gefal foar gefal neigien wurde. Mar boppedat, de tinzen yn 'e Edda oer de oarsprong fan 'e wrâld binne lang net sa swier laden as de skeppingsleare fan it Alde Testamint dat foar it Joadske en it Kristlike dogmatyske tinken is.

It Alde Testamint jowt in theologyske leare mei opset sin, tsjin âlde mythyske foarstellings yn. De Edda jowt op dit stik, foarsafier't it persoanlike idéën fan yndividuéle dichters oanbilanget: in biskieden big'jin fan in noch mythologyske spekulaesje, en foarsafier't it mythyske stof is: simpele en frijhwat probleemleaze âlde folkswysheid, ‘folksleauwe’, amper religieus fan karakter, likernôch fan it soarte leauwe dat it ûntstean fan de iene of oare nuvere lânskipsfoarm forklearret út it wurk fan reuzen, of sokssahwat.

It godstsjinstige libben fan de âlde Germanen uteret him net sasear yn dizze tinzen; dat hie syn sintrum op in hiel oar gebiet: dat fan de kultus, mei syn biskiedende bitsjutting foar it wolwêzen fan 'e mienskip en syn bitrutsenens op it deistich libben en de deistige soargen.

Men moat hjir dus religieus net to folle efter sykje, net ienris by in figuer as de dichter fan de Völuspá. En dêrom is it histoarysk net forantwurde, as Miskotte it yn dit forbân hat oer ‘een religieuze belijdenis, een projectie van de diepste levenservaring’. En dat de âlde Germanen, sels de Völuspá-dichter, net oan in fierder trochtinken oer it riedling fan de oarsprong takamen, omdat hja nou ienris net sa abstrakt tochten en der ek gjin forlet fan hiene, dêr mei men net mei in hwat al to maklik argumentum e silentio út bislute, dat ‘te vragen naar een dieperen grond van den chaos volgens dit mythisch besef g'een zin (heeft)’.

Op ús kin de tekst mûglik dy yndruk meitsje, hy soe foar ús in bilidenis wêze kinne, omdat it foar ús in wolbiwittene kar bitsjutte kinne soe. Mar in alderearste eask fan goed forstean fan in histoarysk datum is dochs, dat men bisiket it to bigripen út syn histoarysk forbân.

De skriuwer fan ‘Edda en Thora’ jowt sadwaende net in suver byld fan de Germaenske godstsjinst, ek net fan de Noarske foarm dêrfan yn it Wytsingtiidrek, en net ienris fan de opfettings fan sokken as de dichter fan de Völuspá.

Hy leit yn 'e teksten, dy't er útlizze wol, in hiele poarsje 19de- en 20ste-ieuske filosofy plus de Dútsk-heidenske idéën, dy't er bistride wol, mar op sa'n manear aerdich neifolget. It falt jin nammers hieltyd wer op, hoe't Miskotte by de útliz fan Germaenske godstsjinstige foarstellings, yn sté fan sitaten fan nofteren faklju fan goede namme op it gebiet fan 'e germanistyk, ornaris útspraken oanhellet fan romantyske en nazistyske dwepers lyk as Felix Dahn, Herman Wirth, Hauer, Ninck, Kummer, Janeff, Hielscher, en sokken mear.

Dat Miskotte syn methoade is gjin fenomenology, sa't er úthâldt, mar in ‘theologyske exegese’, dy't men meiskien op it Alde Testamint tapasse mei, mar op de âldgermaenske dokuminten forfêst net. Der liket yndied in stik selsdiscipline foar nedich to wêzen om, sa't Prof. Bleeker silger dan sei, in tekst net bûksprekke to litten.

III

Sa net, it is net sa ienfâldich út to meitsjen hoe't wy mei ús Germaenske âldheid oan moatte. Grönbech2) hat ús wol dúdlik makke, hoe g'reat oft de ôfstân is tusken ús 20steieusk tinken en ús heidenske foarfaers harres.

Lykwols, oan 'e oare kant falt jin, bynammen yn net al to stedske formiddens, dochs ek gauris op it stik fan sede, karakter en libbensforstean in bisibbens op mei de mentaliteit fan de âldgermaenske minske, sa't dy bynammen nei foaren komt yn de âldiislânske saga-literatuer; sa sterk bytiden, dat men de yndruk krijt: dizze minsken binne neat foroare, hja binne noch deselden fan doetiids, tûzen jier Kristendom en Súdlike kultuerynfloed hawwe der inerlik gjin fet op hawn.

Mar krekt dy inerlike kearn is min to gripen, en noch minder maklik yn bigripen to omskriuwen, as men alteast net yn romantyske fantasije forslaen wol.

De Joadsk-Kristlike en de Gryksk-Romeinske eleminten yn ús kultuer binne folle taestberder, mei't hja folle mear konkrete resultaten opsmiten hawwe yn de ‘hegere’ kultuerlagen: theology, filosofy, litteratuer, byldzjende kunst, architektuer, ensafh.

It Germaenske elemint dêrfoaroer is in eftergroun, in

sfear, in bining, in libbensfieling en libbenshâlding. En sà wurket it as in stille krêft yn 'e skiednis. Dàt op Westeuropeeske groun ûnderskate útlânske planten op sa'n bisûndere wize ta bloei en fruchtberheid kommen binne, dàt it Protestantisme en oare geastlike en maetskiplike biwegings krekt by de Germaenske folken har ûntjaen koene, moat dochs wol mei syn oarsaek hawwe yn dy fiedingsboaijem.

Mar de biskiedende faktoaren binne by soksoarte prosessen ornaris tige min nei to gean. In earste bitingst is yn alle gefallen, dat it histoarysk materiael sels sa forarbeide wurdt, dat men in dúdlik byld krijt fan de âldgermaenske wrâld yn syn gehiel en yn syn forskaet. En dat is al in hiele opjefte, mei't ús kennis fan feiten en tastannen sa ûnfolslein is.

Dat as ik nou inkelde krityske oantekenings meitsje by in part fan ‘Edda en Thora’, bynammen by it haedstik oer ‘Het Lot’ yn syn Germaensk aspekt, sil dat fan need ek tige elemintair en fragmintarysk wêze.

IV

Miskotte wol yn it foarste part fan dit haedstik in karakteristyk jaen fan de âldgermaenske tinzen oer de sin fan it libben. Ik sil dy skôging hjir yn 't koart gearfetsje, sa ticht mûglik oan de skriuwer syn eigen wurden:

It chaotysk drama fan it wrâldbarren, dêr't goaden en helten yn bitrutsen binne, stiet ûnder in heechste krêft, dy't gjin namme hat: dy fan it ‘Lot’, dat ‘oermachtich’ is, en dêr't ek de goaden oan ûnderwurpen binne. In djip bisef fan ûnmacht hat dêrom de Germaenske siele fan âlds oermânsk west. It libben is faei, it forfalt oan 'e dea. Mar, nammersto djipper it bisef fan de faeijens fan it libben, nammersto heger de greatskens. De oermacht fan it Lot driuwt net ta dimmenens; de eangstme skept g'jin stiltme. It einichst lot wurdt net biklage. Dy oermacht fan it Lot is bigryplik: der is mar in gradueel ûnderskie tusken goaden en minsken; ek de goaden binne op 't lêst berne út de chaosmachten. Dat sadwaende bisteane der eins gjin noarmen: it Lot hat gjin foarkar foar de oarder fan de Asen. Rjocht en gerjochtichheid binne mar foarsafier, ja winlik ûnmûglik. Hwant der is gjin bigryp fan seedlike ropping, gjin frijheid. Ek Odin, de oerste fan de Asen, hie him to skikken yn de greate gong' fan it al-iene Needlot. Dat Lot rint by einsluten

út op de ûndergong fan goade- en minskewrâld. Mar yn dy forheven ûndergong fan 'e wrâld hat de Germaen syn eigen greatskens stal jown.

Dat is likernôch Miskotte syn requisitoir, en as it my net mist ek sahwat it itige oardiel dat ús troch de propaganda, pro sawol as anti, oantwongen is.

Yn it twadde diel fan it haedstik wurdt it lot fan minske en wrâld neffens Aldtestamintyske oertsjûging tekene as biskaet troch de Ried fan Jahweh en iepenbiere troch syn Geast. De krityk út dizze opfetting wei op de foarige wurdt meast yn 'e flecht wei jown en gauris allinne sug'gerearre.

Yn it tredde diel wurdt dy krityk dan mear explisyt nei foaren brocht, mar nou dúdlik rjochte tsjin it moderne Dútske heidendom.

Ik sil myn skôging biheine ta in bioardieling fan Miskotte syn skôging' en krityk op it âldgermaenske heidendom, dêr't op 't lêst syn hiele konstruksje mei stiet en falt.

V

Men hoecht dit boek, en ek ús haedstik, mar flechtich troch to lêzen, of der falle jin fuort al guon dingen op, dy't útwize, dat de skriuwer, by al syn apodiktyske útspraken, net folle kunde fan 'e dingen hat, en dat er ek gjin war dien hat om út hânboeken fan faklju wizer to wurden. Ik haw yn it bigjin al in pear punten neamd dêr't dat út bliken docht, en hâld it op dit stik fierder mei Prof. Jan de Vries, hwaens biswieren3) yn it koart hjir op del komme:

Miskotte hat de âldgermaenske teksten net yn it oarspronklike lêzen, en hy hat boppedat in minne Dútske Edda-oersetting brûkt. Taelkundich makket er withoefaek flaters, en syn litterairhistoaryske kennis fan saken is tige biheind, forâldere en ûnkrekt. Sadwaende hat er gjin doel oer de wearde fan it slim ûngelikense materiael foar de Germaenske godstsjinstskiednis. Hy basearret syn theoryen iensidich op de Edda en binammen op de Völuspá, hâldt sa goed as hielendal g'jin rekken mei de saga-litteratuer, en lit de skaldepoëzij alhiel bûten it eachweid.

It ien en oar is fan dy gefolgen, dat Miskotte ek op godstsjinsthistoarysk gebiet net bêst op 'e hichte is. Hy hâldt bg. út, dat by de âldgermaenske religy amper in spoar fan

magy to finen is (side 142), en dat der fan in deadekultus al likemin folle to merkbiten is (s. 143). It offer makket er him ek mei in pear rigels oerflakkichheden ôf (s. 143), en konkludearret dan sûnder to forblikken, dat de kultus yn de âldgermaenske religy net folle to bitsjutten hawn hat (s. 143). En dat wylst ús folkslibben safolle ieuwen nei dy tiid noch fol sit fan oerbliuwsels fan âlde heidenske kultyske brûkmen! En sa giet it mar troch.

De hiele útbylding fan de Germaenske minske yn dit boek konstatearret De Vries mei rjocht fan, dat Miskotte, yn syn sucht om de nij-heidenske Dútskers op 'e hûd to jaen, bisocht hat om it byld to tekenjen fan in hypothetyske Germaenske minske ‘met een opgeschroefde Nietzschiaansche wiking'natuur’, mar dat de eigentlike draechster fan de âlde Germaenske kultuer, de boeremienskip mei de húshâlding as de kearn dêrfan, folslein bûten syn eachweid bleaun is.

It leit foar de hân, dat dy ûndeskundigens fan de skriuwer him ek bisnijt by de bihanneling fan it ûnderwerp dêr't wy it hjir oer hawwe. Sa seit Miskotte bg., dat ‘Urd’, de namme fan ien fan de trije Nornen, it wurd foar ‘lot’ wurden is. Dat is op himsels al net krekt, hwant it is de âldnoarske foarm fan in algemien-germaensk wurd, dêr't de persoanifikaesje fan yn it âldnoarsk wierskynlik sekondair is; en de âldgermaenske dialekten hawwe njonken dit wurd jitte forskate oare termen dy't op syn minst like folle fan bilang binne. Mar dat is dêr oan ta. Miskotte set dat wurd ‘Urd’ oer mei ‘doetiid’ (s. 148), en dat is wer mis. It bitsjut safolle as ‘it wurden’, en is likegoed bitrutsen op it hjoed en de takomst as op it forline. Mar Miskotte hat wer in kleanhanger foun, en exegetisearret dan fierder: ‘En dat is begrijpelijk; het Lot is uiteraard openbaar als verleden, niet als heden of toekomst, tenzij het Lot van te voren in het woord is ingegaan en betrouwbare belofte mede omvat. In de germaanse mythe kan daarvoor onmogelijk plaats zijn. De Nornen zijn zwijgende wezens’.

Hwat fierderop (s. 178) komt Miskotte op de grounbitsjutting ‘lot’ fan it wurd ‘oorlog’, en fantasearret dêr op troch: ‘het is niet toevallig, dat de betekenis verschoof4) naar ons

“oorlog”; strijd als oerfeit en zijn uitkomst, zegepraal of nederlaag, is ident met wat ons beschikt is: Schicksal. Het ligt er toe van het Oer af, dat er oorlog is’.

Sokke grounslaggen kin men fansels de healwiiste konstruksjes op bouwe.

VI

Mar ik sil nou fierder alderhanne taelkundige biswieren tsjin Miskotte syn redenaesjes mar binefter litte, en tsjin guon fan syn wichtichste stellings godstsjinsthistoaryske krityk nei foaren bringe. Ik folgje dêrby safolle mûglik de gearfetting, dy't ik yn it foarige fan Miskotte syn bitinken jown haw. Dêrby moat ik yn 't foar al sizze, dat it hjir yn it miene neffens my net giet oer algemien-germaenske opfettings. De litteraire oerlevering's, dêr't wy yn dit forbân mei to meitsjen hawwe, geane ornaris tobek op biskate selekte formiddens, en jilde bg. net sûnder mear foar ús eigen heidenske foarâlden; tominsten dêr is gjin biwiis fan en it is ek net oannimlik.

‘It chaotysk drama fan it wrâldbarren, dêr't goaden en helten yn bitrutsen binne’, stiet foar it Germaenske bisef neffens Miskotte ‘ûnder in heechste krêft, dy't gjin namme hat: dy fan it “Lot”, dat “oermachtich” is, en dêr't ek de goaden oan ûnderwurpen binne’ (ss. 143, ff.). ‘De lijnen der godengestalten vervloeien met het algemene Lot’ (s. 143).

As dit wier wêze soe, wie om mar ien ding to neamen de hiele âldgermaenske kultus in ûnforklearber riedling; en allyksa it yndividuéle henotheïsme fan de ‘fulltrúi’, de godheid op hwa't immen syn hiele bitrouwen hie.

Mar it is ek net sa. Dit is net allinne gjin algemien-germaenske oertsjûging, it is ek net de gongbere opfetting fan de Edda. It is op syn heechst in konklúzje fan Miskotte út spekulaesjes fan in ienling út de oergongstiid fan heidendom nei kristendom: de dichter fan de Völuspá. En in mythologyske goade-genealogy is noch gjin biwiis.

Wis, de Germaenske foarstelling fan de forhâlding fan Godheid en Lot is oars as de Aldtestamintyske, dy't praktysk alle klam leit op de wil fan Jahweh. Mar dêrom kin men noch net sizze, dat foar de heidenske Germaen in algemien, ûnpersoanlik Lot einliks it biskiedende wie. Dat is in ûnforantwurde tapassing fan in dynamistyske, evolúsjonistyske theory op de Germaenske religy, of in

monistyske ynterpretaesje derfan. De Germaenske goaden binne gjin dizenige persoanifikaesjes. En it Lot is net alge'mien, mar persoanlik: oan 'e iene kant is it boun oan 'e wil fan 'e goaden, oan 'e oare kant hinget it gear mei aerd, karakter en wil fan de minske dy't it oangiet.

Hwat it forbân mei de wil fan de goaden oanbilanget, Miskotte makket in tsjinstelling tusken de Asen en machten dy't it lot biskiede, mar sa't it my taliket, is dat yn it algemien net forantwurde. It ‘lot’ hjit bg. yn it âldsaksysk ‘regano giskapu’, ‘biskikkings fan 'e rieplachtsjenden’, d.i. fan de goaden, dy't nammers yn it âldnoarsk ek ‘rád’ hjitte: har riedsbisluten binne de lotsbiskikkings. Odin wurdt ek útdruklik oantsjut as de godheid dy't it lot bistjûrt. Hjir is dus gjin sprake fan in bisef fan ûnderskie tusken lotsbiskikking en godsbislút, lit stean fan in tsjinstelling. Earst yn de lettere spekulaesje (Völuspá, Eiríksmál) komt de tins op fan de ôfhinklikens èk fan de goaden fan in hegere biskikking; in ûntwikkeling dus dy't lykop giet mei de Grykske fan de forhâlding tusken Zeus en Moira.

De oare kant fan it Germaenske lotsbigryp, it inerlike forbân fan it lot fan in minske mei syn hiele persoanlikheid, komt dúdlik út by it âldnoarske aequivalint fan ‘giskapu’: ‘sköp’, dêr't it iental fan (‘skap’) ‘karakter’ bitsjut5). It âldgermaenske idé fan lotsbiskikking is folslein oars as dat fan it antike fatum of anankê. It doelt net op blyn tafal of izeren needlot. It slút de wilsfrijheid net út, mar just yn.

Om reden fan dizze eigenaerdige dûbelsinnichheid, en fanwegen it persoanlike wilselemint yn beide bitrekkings, leau ik, dat it wurd ‘lot’ as algemiene term foar it bigryp dêr't it hjir om giet, tige ûngaedlik is. Mei't wy yn ús Frysk nou ienris net (mear) in wurd as ‘geskap’ hawwe om de âldgermaenske opfetting's op dit stik wer to jaen, nim ik de omskriuwing mei ‘bistimming’ foar kar. ‘Lot’ is objektyf, passyf, deterministysk, en it Dútske ‘Schicksal’ is net folle better mear. ‘Bistimming’ hat yn it spraekgebrûk krekt dyselde dûbelde bitsjutting fan godlike lieding èn inerlike driuw tagelyk, dy't it âldgermaenske bigryp, lyk as niis bliken die en fierderop bliken dwaen sil, ynhâldt.

VII

‘De Overmacht van het Lot’, seit Miskotte fierder
(s. 144), ‘is een quantitatieve grootheid; daarom de levenskracht, het geluk, de zegepraal evenzo’.

Dat is ek in stikje dynamistyske theory sûnder groun yn 'e feiten. De ‘bistimming’ is tige persoanlik fan karakter, dus krekt kwalitatyf.

Neffens Miskotte hat ‘in djip bisef fan ûnmacht de Germaenske siele fan âlds oermânsk west, omdat ‘het leven werd ervaren als oneindig bedreig'd’, net allinnich it minskelibben mar ek de goaden harres. ‘De Nornen hearskje, wylst de Asen de hearskippij fiere by de graesje fan de Nornen’ (s. 144). ‘Macht der Reuzen, willekeur der Nornen’ (s. 155).

Ek as dit skema forantwurde wie - dat it, sa't wy al sjoen hawwe, net is - kin men sizze, dat de biskikking fan de Nornen net eo ipso in fijannigen-ien is. De Nornen steane net oan 'e kant fan de fijannige Utgard. Nornen en Chaos binne net itselde. Ek hjir is wer de mythologyske genealogy net biskiedend foar de wurklike religy. De striid fan goaden en minsken giet tsjin Utgard, mar dat is, sels yn 'e Völuspá, net de heechste macht: hy stiet ek ûnder de ‘bistimming’.

Dat de Nornen net lyksteld wurde meije mei de chaosmachten, docht ek wol bliken oan it feit, dat hja net allinne to meitsjen hawwe mei de dea mar ek mei it libben, mei fruchtberheid en berte. De dea heàrt yn dizze struktuer nou ienris by it libben; hy is net dè greate fijân, lyk as yn it Kristendom. It slachte libbet fierder, en men wurdt, sa't it yn de Steatefortaling fan it Alde Testamint hjit, ‘verzameld tot zijne vaderen’.

Mar: ‘de Asen moasten Fenris, de wrâldwolf yn 'e boeijens slaen, de Slange yn 'e sé slingerje en Hel yn 'e ûnderwrâld smite.... Sa regearren hja’ (s. 144).

Yndied. Mar is dy foarstelling' safolle oars as de âldkristlike fan de draek, dy't yn 'e ôfgroun smiten wurdt, mar ienris wer losbrekke sil? De útkomst fan de einichste striid is yn de Völuspá en de Apokalyps net allyk, mar it motyf is itselde.

‘De ûndergong fan 'e goaden komt net as in ûnforwachtse katastrofe,.... der wie op rekkene. Dêrom .... gjin magy, gjin goadebyld, gjin preesterkaste, dêrom strang it libben en sober de offers....’ (s. 145).

Ek hjirre is it útgongspunt fan de skriuwer wer bisiden de wierheid. Us heidenske foarâlden, ek de Skandinaviërs,

hawwe yn 't miene fêst net yn in sombere Ragnarök-stimming libbe. En hwat de lêste ieuwen fan it Germaenske heidendom yn it Noarden oangiet, kin men op syn heechst sizze, dat der mei de ûndergong fan Asgard en Midgard rekkene waerd as in mûglikheid, lyk as dy ek yn eltse striid tusken minsklike machten bistiet, in risiko, mar net in wissichheid.

Yn 'e Eiríksmál lit de dichter Odin sels sizze: ‘nimmen wit hwannear't de skiere wolf losbrekt’. Dêrom wurde syn mannen yn Walhal samle en dei út dei yn oefene mei it each op dat gefaer. Mar in ûndergong'sstimming hearsket ek yn dat gedicht net.

Yn it formidden fan 'e Völuspá komt dan by de wankende ûndergong fan it heidendom de tins nei foaren, dat Odin, hy allinne, wist hwat de ein wêze soe.

De útspraek fan Miskotte, dat om dy reden it godstsjinstige libben fan 'e Germanen sober wêze soe (neffens him dan), is sadwaende alhiel gjin groun foar fansels.

‘It libben is faei’ neffens de Germaenske skôging, seit Miskotte (s. 146).

Mar dat jildt net yn it algemien, as in soarte fan pessimistyske libbensfilosofy. It bigryp ‘faei’ karakterisearret yn de âldnoarske litteratuer it deadsfoarútsjoch fan in biskate persoan yn in biskate situaesje.

 

(Tonei it lêste.)


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs