De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 25]

J J. VAN Weringh:
Dokkumer Columbus ûntdekt it Lân fan Dream en Winsken.

‘Phaenomenologie der religie en complexe psychologie. Een methodologische bijdrage.’ Proefschrift door Fokke Sierksma.
Van Gorcum & Comp. N.V., Assen, (Dec. 1950).

It skriuwen fan in skôging oer de dissertaesje fan in jiergenoat hat syn bysûndere sensaesjes en swierrichheden. Ik foar my fiel dat yn dit gefal alteast sa.

Oan 'e iene kant is dit wurkstik basearre op fakwittenskiplike opfettings oer karakter en taek fan de godstsjinstfenomenology, dy't wy sûnt ús mienskiplike oplieding op dat gebiet mien hawwe. Ien rigel bringt jin soms wer hiele petearen, mei Professor Van der Leeuw, op it privatissimum of as maten ûnderinoar, yn 't sin. En dy tinzen nimme jin nammerstomear yn bislach troch it bisef fan it bigreatlik forstjerren fan de greate master, dy't sa oan alle kanten by dizze publikaesje bitrutsen wie. Him mocht inkeld de opdracht fan it boek oan syn neitins barre, net mear in magistrale forantwurding fan syn eigen visy. It falt net ta, om fan al dat persoanlike to abstrahearjen en in koart en klear oersjoch to jaen oer de haedsaken dêr't it oer giet.

Oan 'e oare kant rêst it proefskrift op de drege stúdzje fan in hiele smite djiptepsycholog'yske fakliteratuer, en ûnderstelt it dus in spesjalistyske kennis op dat terrein, dy't ik abslút net haw. De godstsjinstfenomenology stiet, skematysk sein, oan 'e iene kant yn forbân mei de godstsjinstskiednis, oan 'e oare kant mei de godstsjinstpsychology. Wylst Sierksma syn ynteresse fan 'e miet ôf de psychologyske kant út gong, leit mines oan 'e histoaryske kant. It psychologyske part fan de dissertaesje stean ik dus praktysk as in leek foar oer.

Hawar, ik sil dochs bisykje om in karakteristyk to jaen fan dit knappe stik wurk, dat troch de Grinzer universiteit neffens de forwachtings mei it predikaet ‘cum laude’ bikroand is.

Om mei it forméle to bigjinnen: dat de trant fan skriuwen allinnich al it lêzen ta in geniet makket, sil nimmen nij dwaen, dy't Fokke Sierksma syn snedige proazastyl út syn

[p. 26]

essayistysk wurk ken en wurdearret. En al hie de oersichtlikens fan it gehiel better kinnen, bygelyks troch in paragrafe-yndieling fan de haedstikken (sa't de promovendus ek al efter de griene tafel wei to hâlden jown is), oer 't alg'emien is it him aerdich slagge om syn ûnderwerp, sa dreech as it is, op in bigryplike wize to bihanneljen, en hy forsideboartet net efter ymponearjende reekgerdinen.

Nammers, dy taktyk is him ienfâldich ek net mûglik, mei't er fan bigjin oant ein yn it offensyf is - of eins yn in stik of fjouwer offensiven tagelyk. En dêrmei komme wy op 'e ynhâld fan it proefskrift.

De oanlieding ta dizze stúdzje is in ûntdekking. Untdekking liedt ta forovering; en forovering bitsjut oanfal, ‘agressy’. Sierksma syn doel is synthese en harmony (ss. 19, ff., 28, ff., 177, 184, ff., 211, 214, ff., 219, ensfh.); mar syn methoade is de striid, op ûnderskate fronten, en it is him tinken: ‘Wetenschap is naar onze overtuiging niet een bomvrije kazemat, maar een centrale sector in het West-Europese gevechtsterrein’ (s. 15).

It (logysk en chronologysk) earste offensyf, dat yn 'e bineaming' komt, is winlik in stellingoarloch, ûntstien út in guerilla, dy't likernôch tolve jier forlyn to Grins al ynsette. Dy striid gong en giet jitte om it goed rjocht en de wittenskiplike needsaek fan de fenomenologyske methoade.

Hwat wy dêroer yn dizze dissertaesje tsjinkomme, is alderearst in histoarysk oersjoch (haedstik I) oer de ûntwikkeling fan de godstsjinstwittenskip yn fenomenologyske sin tsjin de dogmatyske theology yn, en fierder bynammen in pear duels, mei in Roomske psycholooch (E.A.D.E. Carp) en in Calvinistysken-ien (H.R. Wijngaarden), (ss. 120-126). Alhoewol't dizze polemyk net inkeld mei it spesjale probleem fan dit boek gearhinget, mar krekt om't hja de foarûnderstellings dêrfan en fan it hiele fak rekket, liket it my foar in goed bigryp fan bilang ta om der inkelde stikken út oan to heljen, dy't oan dúdlikheid neat tokoart komme:

‘De phaenomenoloog heeft alleen te maken met de religieuze mens en met diens voorstellingen, ook diens voorstellingen van een god of van goden, qua phaenomenen. Hij heeft niet te maken met God, zoals deze op zichzelf of in zijn openbaring eventueel is (....) noch de psychologie, noch de phaenomenologie (hebben) het recht om zich buiten de grenzen van dit slechts psychische te wagen. Van der Leeuw wijst er op, dat hetgeen voor de godsdienstwetenschap het object der religie is, voor de religie zelf subject is: “Dans la religion c'est Dieu

[p. 27]

qui agit par rapport à l'homme; la scienee ne connaît que l'action de l'homme par rapport à Dieu; elle ne saurait parler de l'action de Dieu”. Deze correcte afbakening moet nog in zoverre worden aangevuld, dat de godsdienstwetenschap ook de god(en) moet trachten te begrijpen, voorzover deze phaenomeen is (zijn) en in een begrijpelijke relatie staat (staan) tot de religieuze mens. Daarom is er geen enkele reden voor een phaenomenoloog als Van der Leeuw om - zoals in zijn Goden (!) en mensen in Hellas - wel Artemis historisch en phaenomenologisch te benaderen en - in ander verband - niet Jahveh of de God van het christendom. Wanneer de phaenomenoloog en de psycholoog een begrijpelijke relatie vaststellen tussen een god en zijn vereerder of gelovige (....) en wanneer zij zich daarbij binnen de grenzen van het psychische houden, zijn zij op wetenschappelijk terrein onaantastbaar. Evenmin als de phaenomenoloog het recht heeft om een uitspraak te doen over de laatste waarheid van een geloof, heeft bijv. de theologie het recht tot de “metabasis eis allo genos”, waarbij de openbaring-als-geloofswerkelijkheid als argument gebruikt wordt tegen phaenomenologisch begrijpelijke relaties. Wil men van theologische zijde de phaenomenologie bestrijden, dan dient men dit op phaenomenologisch terrein te doen. (....) Het feit, dat (....) geloof aan beide zijden invloed heeft op de wetenschappelijke zienswijze, kan moeilijk worden ontkend. Maar de phaenomenoloog mag van de criticus eisen, dat deze - evenals hijzelf - bereid is om dit uitgangspunt zoveel mogelijk te objectiveren, met het doel, de phaenomenen zoveel mogelijk zelf aan het woord te laten komen’ (ss. 120, f.).
‘(Carp) identificeert hier God als metaphysische entiteit en de godsvoorstelling als psychisch ervaarbaar feit. Ten aanzien van de vraag, of deze godsvoorstelling een illusie dan wel een realiteit is, ‘entscheidet der Glaube und nicht die Wissenschaft’ (Jung) (s. 122).
(....) ‘ook Wijngaarden stapt op ongeoorloofde wijze over van het psychologisch ware naar het metaphysisch ware’ (s. 124). ‘De wetenschap kent persoonlijke vooronderstellingen, maar zij weet, dat het ideaal niet zo veel mogelijk, maar zo weinig mogelijk vooronderstellingen eist. Daarom weigert de phaenomenoloog om met Abraham Kuyper de godsdienstgeschiedenis een plaats in een “aanhangsel” te geven als “geschiedenis der pseudo-religie”(....)
Dat laatste verbiedt het geweten van de phaenomenolóóg (....). Phaenomenologie is begrijpen, niet veroordelen. Tenslotte is het voor de phaenomenoloog de vraag, of men zich in wetenschappelijke aangelegenheden op een openbaring kan beroepen, daar de godsdienstwetenschap uit de feiten moet opmaken, dat er in zeer vele gevallen een verschil is tussen religieuze en wetenschappelijke waarheid’ (s. 125).
‘De phaenomenologie blijft op de aarde en weet van hel en hemel niets, naar het duidelijke woord van Van der Leeuw’ (s. 126).

It twadde offensyf fan Sierksma dat to praet komme

[p. 28]

moat, is in oanfal op syn learmaster, Van der Leeuw sels.

Haedstik II big'jint mei in gearfetting fan Van der Leeuw syn fenomenologyske methoade. ‘Fenomenology’ bitsjut letterlik; ‘sprekken’ oer itjinge ‘forskynt’: ‘forskynsels’ (fenomenen) jowt men alderearst in namme; dêrmei ûnderskiedt men se of bringt se meiïnoar yn forbân. Mar sil sok klassifisearjen noch hwat mear ynhawwe as de nûmering fan in ynventarislist, dan moat men jin yn 'e forskynsels ‘ynlibje’, se sa goed as men kin yn jins eigen libben opnimme en ‘bilibje’: ‘de âlde kunst fan de toanielspylder, dy't gjin bioefener fan in ‘Geisteswissenschaft’ misse kin’. Dy ‘insertion du phénomène dans notre vie propre’, sa't Van der Leeuw it neamd hat, hat fansels har grinzen. De oertsjûging lykwols, dat yn prinsipe in minsklik forskynsel algemien-minsklik en as sadanich bigryplik is, is de grounslach fan de fenomenology fan de religy (sj. ek s. 51).

Nou wie Van der Leeuw, mei syn g'eniale yntuysje, op dit stik wol ris hwat al to optimistysk. Sierksma komt fierderop (s. 80) mei rjocht tsjin Van der Leeuw syn stelling op, dat it bigripen fan de Egyptners fan de earste dynasty en fan har frijhwat ûnbigryplike dokuminten, op himsels neat slimmer is as it bigripen fan syn neiste buorman of fan 'e brieven fan in kollega fan him. Van der Leeuw hat to min each foar it forskil yn ‘fenomenologyske ôfstân’, neffens S.

‘Zoals men op reis van Groningen naar Bombay een grotere afstand moet afleggen dan wanneer men van Groningen naar Assen spoort, zo is het begrijpen van een Hindoe of een Boeddhist moeilijker dan een phaenomenologische benadering van een tot de Gereformeerde Kerken, onderhoudende art. 31 K.O., behorende Assenaar.
Wanneer Van der Leeuw dan ook geen principiëel verschil in phaenomenologische afstand wil erkennen, kan hij dat alleen doen op grond van het “letztlich rational unauflösbares Wunder” van de andere mens. Inzoverre als ieder mens in laatste instantie ònbegrijpelijk is, is het begrijpen van een Hindoe even moèilijk, even ònmogelijk als het begrijpen van mijn buurman. Maar niemand - en stellig niet een phaenomenoloog - zal er dan ook aan denken om deze laatste persoonlijkheidskern te willen begrijpen, verklaren of doorgronden. Buiten deze kern ligt echter de mens als verschijnsel, die de phaenomenoloog tracht te begrijpen’ (s. 81).

Sa't út de earder oanhelle sitaten ek al bliken dien haf, folget út it feit, dat de fenomenology de religieuze forskynsels as sadanich bistudearret, dat hja dy forskynsels yn har wêzen lit en har dus tobekhâldt fan in oardiel, posityf sawol

[p. 29]

as negatyf, oer de wierheid of de metafysyske wurklikheid der fan. Dy methoadyske ‘ûnthâlding’ is de ‘epochê’. It giet inkeld om it bigripen fan in forskynsel sa't it him opponearret. En dat is earst mûglik as it yn in ‘Sinnzusammenhang’ (s. 46, f.) set wurdt, en wol - yn ûnderskie mei it causale tinken, dêr't it om ‘forklearjen’ giet - yn in ‘bigryplik forbân’ (‘beg'rijpelijke relatie’). Van der Leeuw basearret syn methoade hwat dat oangiet op de opfettings fan Jaspers en Spranger (s. 31, f., ensfh.).

It falt jin op, seit Sierksma, dat Van der Leeuw, nei dizze ôfbeakening fan it terrein fan syn wittenskip, de grinzen dêrfan foar de godstsjinstskiednis en de godstsjinstfilosofy oer makliker lûkt as foar de godstsjinstpsychology oer; dy lêste kwestje is er eins nea rjocht út kaem (s. 27, ff.).

Neffens Sierksma syn bitinken soe men fenomenology en psychology theoretysk winlik gearfalle litte kinne, en allinnich om reden fan praktyk en aksint noch in ûnderskie oanhâlde moatte (s. 28, ff.). Ik bin it dêr folslein mei iens. De fenomenology hat, yn tsjinstelling mei de godstsjinstskiednis, altiten in systematysk fak west (s. 22). Hja steane inoar net neijer as yn 'e bisibbens fan helpfak foar methoade, resp. materiael. Dêrom net, dat bliuwt in ûnmisbere forhâlding. Mar dy sil it bêste ta har rjocht komme, alteast fan de histoaryske kant ôf bisjoen, as de fenomenology har sa breed en djip mûg'lik yn psychologyske rjochting ûntjowt en dêrmei alle skyn fan twa-wâllen-dilettantisme mijt. Krekt troch de gisel, dy't Sierksma mei syn ûntdekking (dêr't wy noch op komme) oan de ûntwikkeling fan de godstsjinstfenomenology jown hat, is, sa't it my taliket, it ‘regionalistyske’ (s. 30) tiidrek yn dy ûntwikkeling ôfsletten. Hwat dat oangiet, mei men Sierksma gerêst as de foltôger en tagelyk de forneatiger fan de ‘âlde’ fenomenology biskôgje. En de ‘âlde’ g'odstsjinstfilosofy, dat sil dochs njonkelytsen wol ris op anthropology (nije styl) útdraeije moatte. Nou, dan wurdt it stadichoan dochs àl tiid, dat it akademysk statút ris op 'e helling komt.

Mar nou it offensyf tsjin Van der Leeuw - de hjirfoar neamde en oare krityk wie noch mar in spultsje tafeltennis.

(De oare kear it lêste.)