De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 381]

Kronyk fan it proaza.
E.B. Folkertsma:
Faem sûnder kearel.

ELBRICH fan Y. Poortinga. Twadde diel. Oarde en lêste diel fan it hânskrift fan Alef Epes Aylva út it jier 1582. Utjowerij Koster, Snits, 1949.

Dit liket in histoarysk forhael, mar is it amper. Net dat der gjin stik histoarje - en folkskunde - yn forarbeide wêze soe, mar de persoanen binne net foarme en wurde net biskaet troch de greate krêften fan 'e tijd: de wrakseling om it wiere leauwe en de striid foar de frijheit. It boek is net tocht yn 'e sechstjinde ieu, mar út 'e njoggentjinde wei werom. It mist de needsaek fan 'e tiid en koe yn alle ieuwen spylje, binammen yn 'e dagen fan Mefrou Bosboom-Toussaints Majoor Frans. Elbrich - typysk dy beide nammen, yn hwa't de ideäle en de reële figuer yninoar rinne - is sa heroysk en Aylva mei al syn lytsens en swakkens sa ridderlik as de romantici it op har hichte net better bigeare koenen. Dat Poortinga dochs yn steat west hat de tiid dêr't er it forhael yn sette woe to suggerearjen, is dan ek gjin lytse prestaesje. Hy wist hwat men fan dat oangeande wurde kin mei in justjes en fyn archaïsearjen fan moderne tael; hy wist ek hoefolle tiidsforbylding der útgean wol fan 'e idylle, krekt yn rûge en wylde dagen. Nim dêrby syn formogen om hûndert jier folkskundich-histoarysk werom to tinken; sa sil it ien mei oar klearrichheit krije hoe't it him slagge is, it forhael yn it ramt fan 'e sechstjinde ieu to setten.

Wy kinne Elbrich II dus allinne suver bioardielje, as wy it nimme foar hwat it is: in sielkundige roman, histoarysk ynklaeid en skreaun op in ridlike distânsje. En dan blykt it kwaliteiten fan bitsjutting to hawwen, al wie it allinne mar yn 'e útbylding fan har nei hwa't it boek neamd is. De skriuwer hat in greate figuer skepen, en is dat net ien fan 'e heechste dingen dêr't literatuer ta komme kin? Alles oan Elbrich is dêrom net like oannimlik makke. Lit my allinnich op it kardinale punt komme. Poortinga hat dizze frou gjin tsjinspiler jown dy't har fan fierrens wurdich is. Dêrtroch stiet hja einliken isolearre, en dat moat syn sielkundige weromslach hawwe yn in inerlike ienlikheit. Dy

[p. 382]

ienlikheit lykwols wurdt yn it forhael net dúdlik. De avontûren dêr't Elbrich har yn útfiert lit de skriuwer to folle fuortkomme út oerfloed fan krêft en to min út 'e iensumheit fan in greate siel. Yn har leafde forswakket it romantysk-avontûrlik elemint it tragyske. Poortinga liket dêr sels ek hwat fan field to hawwen. Tominsten, om fan 'e tsjinspiler noch hwàt to rêdden, hat er Alef Aylva op'en gunstichsten foarsteld, gunstiger as him neffens syn ynhouten takaem. Dizze lytse figuer, dêr't de skriuwer as hanneljend persoan einliken gjin rie mei wit, hat de moaije rol fan 'e forteller en bychter krige. Troch de wei fan in earlike bycht dêr't is it gjin bigryp, dan dochs biwûndering fan it greate út sprekt, wurdt er net hielendal ûnbilangryk makke en hâldt er de bilangstelling.

De literaire. De minsklike ek? Hwat my oanbilanget, né. Hwant lit my der net langer om hinne wine: ik haw dit boek mei argewaesje lêzen, en wol it objectyf net fierder wurdearje as safier. Ik hoopje dizze Alef Epes Aylva net to bigripen. Mei it forstân, hawar! mar net mei lea, siel en hert. Is it nou safier hinne, dat it manlik slachte to kyk en to kak set wurde moat en dat de ieuwen dêr by roppen wurde moatte? Hwat foar sin hat soks, biskriuwerij fan sloppe hearen, to swak foar trou, foar avontûr, foar hwàt in leafde, foar hwàt in frou? Sille wy dêr sielkunde fan leare, of skiednis, of barmhertichheit, of skientme, of ridderlikheit? Hwa yn 'e goedichheit kin dàt forkwikke? Hja komme foar, de streuperts, mar al to folle komme hja foar, mar binne de inket en de muoite fan it biskriuwen net wurdich. En al soe it alle sin hawwe, ik bitankje foar de eare. Forhelje my fan kearels dy't de frou treast binne, de greate. En dan, fan sokken en net earder, de hoflikheit.