De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 377]

J.L. de Jong Lsn.:
Chopin en Fryslân.

De schoonheid en de kracht van (die) opbloeiende cultuur komt voort uit die wederkeerige werking van nationale gebondenheid en internationale bezieling.
J. Huizinga: Geschonden Wereld. Side 43.

Oktober hat it 100 jier lyn west, dat Chopin, noch gjin fjirtich jier âld, stoar. Hoe moatte wy Chopin sjen, as kunstner en as minske? Wis is, de lytse boai wie in wûnderbern; as men neigiet hokker ûnderwiis er hawn hat, docht it jin nij, hoe't it oardiel oer syn spyljen wie; der wurdt grute oer syn learmaster foar piano, as soe dy him Bach bybrocht hawwe, mar men heart ek sizzen, dat de man eins mear fioelist wie. Lit ús oannimme dat Chopin de bigjinsels fan it pianospyljen fiks leard hat (fan syn lettere learmaster hat er allinne it komponearjen út 'e pin leard), dan moat er dochs in bûtenwenstige oanliz foar it ynstrumint hawn ha. As men yn dy tiden yn Wenen kaem, dêr't mannen as de virtuozen Hummel, Czerny e.o. taholden en de sfear fan Beethoven en Schubert noch hinge, en men fiert dêr triomfen as útfierend kunstner, dan hat men de bigjinsels fan it pianospyljen al fier efter jin; en hwer't Chopin kaem en spile, dêr hawwe de greatsten him eare oandien. Wie hy as pianist in self-made man, syn komponearjen ûnder de forstânnige lieding fan Elsner hat it sykjen fan eigen paden west en it wie origineel; net allinne hwat nijs mar hwat dat troch mannen as Mendelssohn, Schumann, Liszt e.o. heech oanslein waerd. Hy makke it himsels net maklik en syn wurk tsjûget fan krityske arbeid; gjin noat is unforantwurde. Dit hat mei syn natuerlike oanliz ien fan 'e faktoaren west dy't laetten ta syn sukses. Der binne ek oare faktoaren. Foarst it milieu. Syn mem is út in forearme Poalske adellike famylje, mar hoewol tsjinstber, skouderje de eallju har net en it is troch har tadwaen, dat de bigaefde bern yn formiddens tahâlde hwer't muzyk makke wurdt; Chopin slút freonskip mei adellike learlingen fan syn heite kostskoalle en libbet yn artisteformiddens, salons fan 'e greaten en komt oan lytse en greate hôven; hy is aristokraet en hat it mier oan revollisjes en greate klibers, wylst er foar syn bistean forlet

[p. 378]

fan in weelderige libbenswize hat. Dochs is er binammen aristokraet fan 'e geast. Syn talint uteret him net allinne op muzikael gebiet; hy hat oanliz foar tekenjen (caricatueren), kin o sa geastich en satirysk wêze, wylst der in toanielspylder oan him forlern gien is mei't er mimysk raek typearre. Lykwols is er ek aristokraet nei de natuer; de forhâlding ta syn âlden en susters tsjûget fan in sterke famyljebân, ek as er al op syn hichtepunt stiet, en bringt jin Mozart yn it sin. Syn libbenswannel is ûnbisprutsen yn in tiid dat it ûnder forneamde kunstners wolris bryk tagie; trou wie er ek yn syn freonskip en boppe alles oan syn kunst; sa trou, dat er bûten de pianowurken mar inkelde dingen skreau; iensidich dus, mar yn dy iensidigens in reus. Hy fielde syn lea en wist hwat er woe; hy hat net folle tiid hawn om him nei alle kanten to ûntjaen. Trou hat er ek west oan syn heitelân; de tsjelk Poalske ierde dy't er meikrige op reis is yn syn grêf lege.

Moat men Chopin's exotysk bloed (yn de muzyk hat ‘exotysk’ in rommere bitsjutting) ek as faktor sjen fan syn kunst? It iene folk of ras is muzikaler as it oare, mar is soks ek ta to skriuwen oan in ieuwenlange rige fan omstannichheden? In muzikantefamylje hat faek muzikale bern, en in muzikael folk hat folle kâns op kunstners.

Oars stiet it mei de faktor nasjonaliteit. Wy hawwe al sein, Chopin hat libbe yn ien en al muzykformiddens. Dat jildt ek foar syn heitelânske tiid en binammen kriget er de folkssang en de folksdouns út Poalen leaf, ja hy nimt se op yn syn wêzen en syn composysjes binne net to tinken sûnder de karakteristyk fan dy muzikale folklore. Dochs moat men dy karakteristyk net sjen as it wêzen fan Chopin's kunst; it is in formalistysk diet derfan, de boustiennen; mar materiael om der jaloersk op to wêzen.

Chopin is net yn Poalen bleaun. Syn nasjonale forbounens krúst it ynternasjonale muzyklibben, dat fûler weaget en ynspirearret; lokkigerwize spiele de weagen him net fuort; Chopin is in selsstannige geast.

* _* *

Hat Fryslân ea in figuer as Chopin hawn, of kâns sa'n talint nei foaren to bringen? Us fryske muzykskiednis wiist yn âlde tiden mar inkelde komponisten oan, en dêrfan soe men eins Reynold Popma van Oevering neame kinne as in bitûfte komponist; lykwols net fan de greatte fan Chopin; it lêste moat ek sein wurde fan Folkertsma en Smilde.

[p. 379]

De muzikale earmoede yn Fryslân lei foarst oan syn isolaesje; it wie isolearre fan weelderige hôven mei eigen orkesten, koaren en solisten, fan geastlike hôven mei har skoallen foaral en fan greate stêdsformiddens mei rederikerskeamers, feesten ensaf. Dêrtroch hat Fryslân in bytsje kundige learmasters hawn, dêr't hwat fan op to stekken wie. Wy wolle yn dit forbân wize op it feit, dat fóardat George Stam him yn Ljouwert nei wenjen sette, wy hjir mar inkelde oargelisten hawn hawwe dy't knap spylje koene; dan wiist nou de tiid al hiel oars; in foarbyld hoe't in tsjerke-amt as dat fan oargelist by de Greate Tsjerke to Ljouwert fan bitekenis is foar ús muzikael-kultureel libben. Mar it is net allinne de oplieding, ek it formidden - wy seagen dat by Chopin, wy sjogge it noch oan it stiftsjen fan kunstnersbounen - is fruchtber foar de ûntjowing fan in skeppend kunstner. In sûnt tsientallen fan jierren bisteand florearjend muzyklibben op koargebiet hat in smite koarlieten oplevere, hwerfan't de bêste net minder binne as b.g, goede Hollânske. It is dêrom fan great bilang dat wy in eigen orkest hawwe, dat vokale en ynstrumintale solisten har hjir hearre litte, dat der in Collegium musicorum is, in strykkwartet, in trio, dat der yn Fryslân concerten to hearren binne, dat der fryske kunstners foar de radio komme. Dat allegearre as utering fan hwat der muzikael yn Fryslân libbet, mar helte mear as formidden hwertút ienkear kunstners opstean sille fan formaet.

Kretschmer's stelling dat in sterk gearmjuksel fan it Noardsk en it Alpine-ras (Frankryk foar in fiks diel, Flaenderen, Nederlân it súdlik diel, it midden en it suden fan it Dútske taelgebiet, Noard- en Midden-Itaelje) bitingst wêze soe foar genialiteit, en dat hwat dêr om hinne hokket, kulturele prestaesjes levert yn legere frequenty's, kin gjin hoek hâlde; wy hoege mar op oare kultueren to wizen en op tiden hweryn't it Noardsk-Alpine Jerope neat fan him hearre lit.

Dr. G. Révész seit yn syn wurkje ‘Creatieve Begaafdheid’: ‘Zooals bekend is, zijn en waren er families, waarin een bepaald soort begaafdheid bijzonder erfelijk was. Zulk een speciale begaafdheid bezittende stam is in staat begaafdheden voort te brengen ook bij een rasvermenging, welke op zichzelf niet bevorderlijk daarvoor is. Alleen door het aannemen der inteelt is het begrijpelijk te maken, hoe in het niet bijzonder muzikale Engeland en Friesland in een be-

[p. 380]

paalde tijdsperiode een reeks van uitnemende musici geleefd hebben’.

Sûnder hjir yn to gean op skriuwers forgeliking Ingelân - Fryslân, kinne wy yn ús heitelân sa foar de fûst wei in mannich famyljes opneame mei mear as twa muzikale minsken: de Nijdam's, de Boosman's, de Lichthart's, de De Rook's, de Joustra's, de Haasdijk's; dat is dan yn 'e kontreijen dêr't ik bikend bin (yn haedsaek súdlik fan de streek Drachten - Aldeboarn - De Jouwer) en dy famyljes hawwe fakminsken oplevere. De ‘yntrou’ fan Dr. Révész is yn Fryslân nei to gean dus.

In muzikale folklore hat Fryslân sa goed as net; dêryn komme wy by Ingelân b.g. binefter, en ek misse wy de spontaniteit fan de Poalen; hat Dr. J.H. Halbertsma net sein, dat de minsken op it fryske plattelân allinne songen yn 'e tsjerke en hwannear't hja dronken wiene? Dochs is dêryn hwat foroare: wy hawwe in frysk lieteboek en Dr. Joast syn byld giet net op loar ús tiid, hwant der wurdt hjir songen, ek wol spontaen.

De tiid fan weelderige hôven is foarby; steatssubsydzjes binne der foar yn 't plak komd; it rjocht yn sté fan 'e gunst. It ynstitút fan erflik en net erflik patriciaet hat gâns fan syn âlde gloarje forlern, mar de aristokraty fan 'e geast is fan alle tiden. Wy Friezen fiele ús net boppe oare folken forheven, mar ek net minder; en oer ús kloft left de sfear fan nasjonale forbounens mei alle karakterjstiken dy't dêr yn lizze. De tiden rypje; de swetten fan it forkear binne útlein; weagen fan ynternasjonalisme komme op ús ta. As wy de bân fan it Friezendom fêst Hele en it ‘fan bûgjen frjemd’ yn ús findel skriuwe, sille de skientme en de krêft fan in opbloeijende fryske muzykkultuer oer it heitelân komme.

En hwerom soene fryske komponisten fan namme dan net mei frysk-eigen wurk de namme Fryslân heechhâlde?