De Tsjerne. Jaargang 4

Edgar Allan Poe:
De sphinx.

Yn de tiid dat de cholera sa skriklik omgyng yn New-York, hie ik de útnoeging fan in goekunde oannaem om in fjirtjen dagen by him to útfanhûzjen yn de ôfsûndering fan syn ‘cottage orné’ oan 'e iggen fan de Hudson. Wy hiene dêr om ús hinne alle gewoane mooglíkheden om ús by 't simmer to formeitsjen; en hwat oanbilanget swalkjen troch de bosken, sketsen meitsjen, farren, fiskjen, baeijen, muzyk en boeken, hiene wy in tige noflike tiid ha kinnen, as der net eltse moarn wer dy freeslike birjochten kaem wiene út de ticht bifolke stêd. Gjin dei gyng foarby sûnder ús tynge to bringen fan it forstjerren fan de ien of oare goefreon. Doe't it tal deaden aloan greater waerd, learden wy

[p. 311]

eltse dei it forlies fan in freon to forwachtsjen. Op 't lêst rybosken wy by 't kommen fan elke boadskipper. It like, as brocht de Sudewyn ús de geur fan de dea oan. Dy forlamjende tins naem wierliken alhiel bisit fan myn siele. Ik koe net prate, tinke, dreame oer hwat oars. Myn gasthear wie fan in minder maklik ta ûnstjûr to bringen slach minsken en die, alhoewol tige swiersettich fan wêzen, alle war my moed yn to sprekken. Syn ryk wiisgjirrich yntellekt waerd net in momint rekke fan ûnwurklikheden. De feitlike ynhâld fan it forskriklike wied er gefoelich genôch foar, mar de skaedkant dêrfan hied er gjin aen fan.

Syn bisykjen om my omheech to heljen út 'e tastân fan bûtenwenstige drôfgeastigens dêr't ik yn forkearde, waerd slim opkeard fan in mannich boeken dy't ik yn syn bibliotheek foun hie. Dy wiene yn steat om ta libben to bringen al hwat der yn myn siel forburgen lei oan oerurven byleauwigens. Ik hie dy boeken lêzen sûnder dat hy it wist, dat hy wie faken it paed bjuster as er foar de krêftige yndrukken dy't op myn forbylding ynwurke hiene, in forklearring socht.

In kwestje dy't yn ús petearen faek to praet kaem, wie it leauwen by it folk oan foartekens - in leauwe dat ik, yn dat tydrek fan myn libben, hast yn folle earnst fordigenje woe. Oer dit ûnderwerp hiene wy lange en libbene diskusjes - hy hâldde út dat it folslein redeleas wie yn sokke dingen to leauwen - ik biwearde, dat in gefoelen, dat sa tige spontaen yn it folk opkaem - dat wol sizze, sûnder dúdlike spoaren fan suggesty - yn himsels de ûnmiskenbere eleminten fan wierheit hie, en rjocht jilde litte koe op alle earbiediging.

De kwestje is, dat al ridlik gau nei't ik op it simmerforbliuw oankaem wie, der my eat oerkaem, sà folslein ûnforklearber en mei sahwat driigjends, dat hja it my net kweaôfnimme kind hiene, as ik it as in foarteken biskôge. It makke my sa kjel en tagelyk sa forbjustere en yn 'e war, dat der dagen forrounen, ear't ik der ta komme koe en fortel it gefal oan myn freon.

Oan 'e al fan in gleonhjitte dei, siet ik, in boek yn 'e hân, foar in iepen finster dat útsjoch joech op in heuvel gâns in ein fuort. De nei my takearde kant fan dy hichte wie, troch hwat men in ierdforskouwing neamt, birôve fan it meastepart fan syn beammen. Myn tinzen hiene lang swurven fan it boek foar my nei de sûmberens en treast-

[p. 312]

leazens fan de stêd tichteby. Doe't ik myn eagen fan it boek opsloech, foelen hja op 'e neakene skeante fan de heuvel, en op in foarwerp - op ien of oar libben mûnster ôfgryslik fan stal, dat tige hastich syn wei keas fan boppen ôf nei de foet en op 't lêst weiwaerd yn it tichte bosk ûnderoan. Doe't ik dit kreätuer it earst yn 't each krige, twivele ik oan myn eigen sounens - of alteast oan it tsjûgenis fan myn eigen eagen; en minúten gyngen foarby ear't ik mysels oertsjûgje koe dat ik net sljocht wie en net dreamde. Lykwols, as ik dit mûnster (dat ik dúdlik seach en rêstich yn 't each hâldde it hiele skoft fan syn reis nei ûnderen) biskriuw, sille myn lêzers, bin 'k bang, slimmer to oertsjûgjen wêze fan dy dingen as ik it sels al wie.

De greatte fan it kreätuer rûzend troch forlykjen mei de middelline fan de swiere beammen dêr't it lâns gie - dy stikmannich boskreuzen dy't de woede fan de ierdforskouwing ûntkaem wiene - bisleat ik dat it folle greater wêze moast as alle bisteande linyskippen. Ik siz linyskippen, hwant de foarm fan it mûnster brocht my op dat idé - de romp fan ien fan ús seventy-four-skippen soe in ridlik goede yndruk jaen kinne fan de rûge omtrek. De bek fan it beest siet oan 'e ein fan in slurf fan in sechstich, sawntich foet lang, en sa grou sahwat as de bealch fan in fatsoenlike oaljefant. By de woartel fan dy slurf siet in ôfgryslik great bosk swart, rûch hier - mear as de hûden fan in tweintich bizons oan hier opbringe koene; en foarútstekkend út dit hier nei ûnderen en fansiden, sprongen twa glânzgjende slachtosken net wanlyk oan dy fan in wyld swyn, mar dan ûnwitten folle greater. Utstekkend nei foaren, lykop mei de slurf, en oan beide kanten dêrfan, siet in reuseftige kneppel, tritich of fjirtich foet lang, bisteande sa't like út kleare krystal, en yn foarm in folslein prisma: - Hy wjerkeatste op 'en prachtichsten de strielen fan de ûndergeande sinne. De slurf wie kylfoarmich mei de punt nei de groun wizend. Dêr ta'n út spraetten har twa pear wjokken - eltse wjok omtrint hûndert jellen lang - it iene pear boppe it oare, en allegear tsjûk bidutsen mei metalen skobben; eltse skobbe sa op 't each in tsien, toalve foet yn trochsné. Ik merkbiet, dat de boppeste en de ûnderste rige wjokken meielkoar forboun wiene troch in sterk keatling. Mar de greatste bisûnderheit fan dit skriklik ding wie it byld fan in Deadskop, dat suver it hiele oerflak fan syn boarst bidiek, en dat sa presiis yn skitterjend wyt sketst

[p. 313]

wie tsjin de donkere eftergroun fan de bealch, as hie in kunstner it dêr mei soarch tekene. Wylst ik nei dit ôfgryslike beest seach, en mear yn it bisûnder nei it skynsel op syn boarst, mei in fielen fan skrik en eangstme - mei in gefoel fan wankend ûnheil, dat ik ûnmooglik troch de ynspanning fan myn soup forstân bidimje koe, seach ik hoe't de ynoarme kaken oan 'e ein fan de slurf hommels opsetten, en hearde 'k hoe't der út dy bek in gjalp kaem sa lûd en sa oerrinnende fol wé, dat it myn senuwen skokte as in deadsklok, en doe't it mûnster fordwoun oan de foet fan de hichte, foei ik op 't selde stuit yn swym oer de flier.

Wer ta mysels kommend, wie fansels myn earste opstiging om myn freon yn to ljochtsjen oer hwat ik sjoen en heard hie - en ik kin amper útlizze hwat fielen fan wjeraksel as it wie, dat my dêryn bihindere.

Yn 't lêst, op in joun, in dei of trije fjouwer nei dit barren, sieten wy togearre yn de keamer, dêr't ik de forskining sjoen - ik op itselde plak by itselde finster, en by langút op in sofa tichteby. It oantinken oan tiid en plak brocht my der ta him forslach to dwaen fan it forskynsel. Hy harke my oan 'e ein ta oan - earst lake 'r smaeklik - en doe foel er yn in ûnwitten earnstige hâlding, as stie myn dwylsinnichheit bûten eltse twivel. Op dit stuit seach ik fannijs it mûnster - en, mei in skreau fan eangstme, wiisde ik him derop. Hy dikere binijd - mar hâldde út dat er neat seach - al tsjutte ik wiidweidich en presiis de gong fan it mûnster út, sa't it syn wei socht de neakene skeante fan de klinge del.

Ik wie nou bûten mysels fan ûntsetting, hwant ik biskôge dit gesicht òf as it foarteken fan myn dea, òf, jitte slimmer, as it foarspoek fan in oanfal fan waensin. Ik smiet mysels oerstjûr efteroer yn 'e stoel werom, en bidiek in pear tellen myn antlit mei de hannen, Doe't ik se wer foar de eagen weidie, wie de forskining net langer to sjen.

Myn gasthear lykwols hie syn kalme hâding werfoun, en freg'e djipper op 'e foarm fan it ynbylde kreätuer yn. Doe't ik him yn dat stik alhiel tofredensteld hie, suchte er djip, as wied er ûntiêstige fan in ûndraechlike lêst, en praette fierder, mei hwat my foarkaem as in wrede kalmte, oer ûnderskate kwestjes fan spekulative filosofy, dy't foartiid ûnderwerp fan diskusje tusken ús west hiene. It stiet my noch foar, hoe't er (ûnder oaren) tige yn 't bysûnder de klam lei op it idé, dat de greatste oarsaek fan forsinnen yn alle minsklike ûndersikingen hjir yn lei, dat it forstân sa licht it

[p. 314]

bilang fan in ding ûnderskat of to heech oanslacht, inkeld trochdat men de distânsje dêr't it op is, forkeard mjit. ‘Om bygelyks’, sei er, ‘moai krekt de ynfloed to skatten, útoefene op 'e brede massa troch de folsleine trochfiering fan de Demokraty, moat men de tiidsôfstân, hwerop sa'n trochfiering syn bislach krije kin, net as faktor yn 'e skatting oer de kop sjen. En dochs, kinstou my ien skriuwer oer polityk neame, dy't der ea oan tocht hat dat bisûnder aspekt fan de saek ta in punt fan diskusje to meitsjen?’

Hjir swei er in telmannich, roun nei de boekekast, en krige dêr in deagewoan oersjoch fan de Natuerlike Histoarje út. Doe frege er my mei him fan plak to ruiljen, dan koed er better it fine printwurk fan it boek neikomme. Hy forskoude myn stoel nei it finster, die it boek iepen en forfette syn forhael op krekt deselde toan as niis.

‘Sûnder dyn uterste presizens’, sei er, ‘yn it biskriuwen fan it mûnster, hie ik nea yn steat west en lit dy sjen hwat it is. Lit my yn 't earste plak dy in biskriuwing foarlêze foar skoalbern ornearre fan it genus Sphinx, fan de famylje Crepuscularia, fan it soarte Lepidoptera, fan de klasse Insecta - of ynsekten. Hjir is dy biskriuwing:

‘Fjouwer fluezige wjokken bidutsen mei lytse kleurde skobben metaeleftich fan oansjen; de bek foarmjend in oprôlle slurf, bisteande út in forlanging fan de kaken, en op 'e siden dêrfan de oerbliuwsels fan ûnderkaken en dûnzige taesters; de ûnderste wjokken fêstsittend oan de boppeste mei in stevige hier; antennae yn de foarm fan in lange kneppel, prismatysk; abdomen puntich. De Deadskop-sphinx hat ûnder it folk bytiden greate kjeltme toweibrocht, troch it mistreastich lûd dat er jowt, en de tekens fan de dea dy't er op it boartstik draecht.’

Hjir die er it boek ticht en gyng foaroer yn 'e stoel sitten, presiis op it plak dêr't ik sitten hie op it stuit dat ik ‘it mûnster’ seach.

‘Ah, dêr is er!’ rôp er al g'au - ‘hy klimt wer by de hichte op, en ik moat sizze, in nuveraerdich ding is it. En dochs is er op gjin stikken net sa great of sa fierôf astou dy foarsteldest; hwant de saek sit sa, as er dit reach lânskuijerjen komt, dat in spin by it skúframt lâns makke hat, dan ornearje ik, dat er sa likernôch in sechtjende tomme op syn alderlangst is, en ek sahwat in sechtjende tomme fan myn eachappel ôf.’

(Oersetting: Anne Wadman.)