De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 261]

G. Koelstra:
De spylder op de toverfluit.

SPEGELSKRIFT, fersen fan Sjoerd Spanninga. De Fryske Bibleteek, nû. 69. Brandenburgh en Co. Snits, 1949.

In dichtbondel koart nei syn forskinen to skôgjen kin in nuodlike kant hawwe: it wearde-oardiel oer poëzij foarmet him ornaris stadichoan. Like maklik kin men de bitsjutting fan in dichter ûnderskatte as jin forrifelje litte troch de feardigens, hwermei de oanliz fan g'uon dichters harren yn steat stelt oan de tael de uterlike foarm fan it fers to jaen. Dan moat der faek tiid oer forrinne ear't men de intrinsike wearde fan it wurk bigjint troch to krijen. By immen as Marten Sikkema bygelyks hat men foar beide - ûnderskatting en forrifele wurde - tige op jins iepenst to wêzen en it soe my gjin ienfâldige taek talykje it gehalte fan syn dichterskip nou al fêst to stellen, al binne syn beide fersesamlingen al in pear jier âld. De jierren moatte noch útmeitsje hwat der oan essentiële dichtkunst yn syn wurk skûlet en hwat inkeld útfynsel is fan it kunstsinnich brein.

By it lêzen fan Sjoerd Spanninga syn earste bondel sil men faeks minder twivelriedich wêze, trochdat it jin al gau opfalt, dat hy it mei raffinemint net fier bringt. As er him tofreden steld hat mei in troch de emoty oerflakkich oanrekke en útwindich ta fers foarme tael, is in gedicht ûntstien, dat op it earste gesicht al slop en swak blykt to wêzen (‘Les misérables’); hwannear de spanning him bijowt en it materiael net mear op gloeihjitte is, sakket it fers yn (it sublime ‘Narcissus op sé’ mei syn minne einstrofe) en gjin kunstmiddels hawwe blykber yn steat west om it missen fan de biskiedende fynst to camouflearjen.

Lykmjittigens fan spanning is trouwens oan dit talint net eigen. Dêr is faeks ek út to forklearjen, dat er yn syn koarte gedichten ta de geefste prestaesjes komt. ‘Desperado’ mei syn jeijend rhithme, ‘Amor fati’ mei syn mimerjende gong binne fersen fan in bisûnder evenredige skientme, net allerearst troch suverens fan komposysje, rhithmyk en klank, mar binammen troch harmony tusken bigryp en teken, tusken hwat de dichter útdrukke wol en de bylden,

[p. 262]

dy't er dêrta brûkt. It binne yn lêste ynstânsje de klearens fan visy en de echtens fan it byld, dy't oan it wurk fan Sjoerd Spanninga dy djippe glâns jowe. De mei genialiteit hantearre tael fan it teken spint melody om de tael fan it bigryp en makket dy ta inerlike wierheit. Hoe suver de forbylding wurkje kin blykt út it bigjin fan ‘Gêrskrûperke’:

Joun swijt de flaeijel fan de tersker,
De rûzing rêst yn eltse ier
En as it kunstwurk fan in glesker,
Sa baernt de sé nou - fjûr en sier.

Dit is Spanninga yn heechste potinsje: ‘spylder op de toverfluit’.

Yn it seldsum fine, kristalinen gedicht ‘Winterdream’ mei dat sierlike rhithme en dy sulveren klank komme de ûnforjitlike rigels foar:

In hart dat dounse rank en derten út 'e boskseam' wei
En sprong ús as muzyk op spande snaren efternei......

Dit glânzjend nije, originele byld docht ús tinken oan dy prachtige metafoar yn ‘It paradys’:

Op frijersfuotten sprong de wyn, djoeidinderjende gút,
Floeljend op in tsjoenstertried as spylman foar ús út.

Spanninga biskikt oer in heech ûntwikkele modulaesjeformogen, dat oan syn tael in gefoelige bûchsumens jowt en de klank fan syn fersen fol of sêft, jubeljend of breedút sweevjend meitsje kin. Dizze sjongsume bigelieding en omklaeijing fan it byld jowe dêr in fordjippe wearde oan. Lyk as Midas alles hwat er oanrekke yn goud foroare, sa wurdt alles, yn dit dichterwurd op suvere wize bitrutsen, ta symboal, it forliest syn biskatens as rationeel kenber object en wurdt teken, wiist út de natuer wei nei de wrâld fan de siele: it wurd seit mear as dat it meidielt, de tael krijt djipper en tearder klank as syn útspraek, it byld ropt greatere suggestys op as syn uterlik.

It magnifike sonnet ‘De smidte’ hat dizze magistrale terzinen:

En altyd slacht de sé, de sterke hammer fan it hert,
Mei lûde swaeijen op de dyk, it swiere ambyld fan de smert,
En smeit it lijen yn de smidte fan it leafdefjûr.

Mar fan it izerhurd basalt spat glinsterjend kristal
En falt as fonkeljende stjerrerein wer del út it hielal,
Wylst oan de souder gloeit it Noarderljocht as parlemoer.

[p. 263]

Hoewol de strange struktuer fan it sonnet Spanninga net leit, is it him hjir slagg'e ta in inerlik lykwichtige forhâlding tusken bisiele ynhâld en klassike foarm to kommen troch folsleine bihearsking fan erupsjes, dêr't syn dichterskip him sa faken ta bringt. It is binammen yn it frije fers, dat dizze dichter him útwierret en syn forbyldingskrêft loslit, sadat syn poëzij bytiden in kânsspul liket, mar dochs hast altyd, triljend, lykwicht fynt. Yn ‘Midsimmernacht’ sjongt er yn fisionaire bylden:

De sé is oan it findelswaeijen - in weagjende gloede,
It dún stiet as healforheven byldwurk op it koper fan de kym.
De sinne saeit del as in goudfesant.

Klabouters teantsje op hoedene toffels roun en hammerje

kostbre sieraden út it sulver fan de nacht.

In wite wanler op de rhythmen fan it hielal wit ik my

Oan de stêf fan de stilte weidzje ik de huorde

Yn ‘De magiër’ sjocht er fûgels en kapellen as ‘losfleine orchidéen’, ‘de ranke palmen wurde ta bifêrzene fonteinen’.

Great fan visy is it ‘Karavaenliet’, dat yn prachtige tael de leafde bisjongt. De dichter forkeart yn biwûndering en wurdt ûntflamme ta extase. Dizze leafde skept sels har romantyk om har dêrtroch to forgeastlikjen, ropt de forbylding op en makket de tiden en de fierten ta har wensté:

Sjoch, ik haw myn tinte bilein mei donkergloeijende tapiten
En bûntflamjende kleden út El Khahira, myn leafste.
It is my woltomoede by dy, freondinne.

Yn de fiere tiden fan it karboan hat de natûr de kleur mongen
Foar dyn swartfarve lokken,
Dêr't de geur fan it paradys yn wennet

Lit dyn hier troch myn fingers glide
As in bitsjoenend weefsel fan glânzgjende side,
Dat út de fynste triedden fan oerstof spoun waerd op 'e wiele fan it hielal.

Houtskoal tekene dyn wynbrauwen;
Twa lytse sichten, dy't de leafde rispje.

[p. 264]

 

Ik sil foar dy spylje op de tambura,

 

En swietlûdige lieten sjonge as in soan fan de woastine,

 

Hwant dou bist as in hart, dat oer de klingen dounset,

 

Flechtsjend foar de jager.

Ik skromje net dit leafdeliet ien fan de greatste, sa net it greatste, út ús hiele litteratuer to neamen. It is, soe ik sizze, ek sûnder foarbyld; allinne de namme fan Salomo swevet jin op de lippen.

Trouwens hokker ynfloeden fan oare dichters Sjoerd Spanninga ûdergien hawwe kin liket my min oan to wizen; men komt iderkear wer ûnder de bitsjoening' fan syn oerrompeljende originaliteit. Tinkt men by in byld, in titel soms, al oan in oare dichter - oan Slauerhoff bygelyks - dan forskimert dy fuortdaliks efter it eigen timbre en de glâns fan it eig'en ‘enthousiasmos’, dat syn fersen trochstrielet. Bytiden sakket syn sjongsum lûd ôf ta de mimering fan de meditaesje en yn de lange gedichten - as ‘Amerijen’ - komt er hjir en dêr mar amper boppe forstânlik riddenearjen út. De forwûndering is lykwols net út de atmosfear wei en nei forslopping en ynsinking wurdt it dichterskip hieltyd ta nije stiging spand.

Hwat fan de forbylding jildt, slacht ek op de tael: rykdom. Net allinne kiest Spanninga mei subtile intuïty it sprekkende en sierlike byld, hy lit it ek omfûnkelje troch in oarspronkelike taelplastyk. Byld en tael binne by him minder in kwestje fan smaek as fan opbrûzjen, iepenboarsten en útfloeijen - it wurd forriedt mar komselden opsetsin en oerliz, mar stiet meastentiids ûnder de discipline fan in sterke spanning. Der wurdt troch dizze dichter hinne songen; al binne klank en toan tige persoanlik, de oandrift docht jin boppepersoanlik oan. Yn de djipte fan syn siele driuwe machten, roppe stimmen, sjonge ingels; mei it skip fan syn dream bifart er blauwe en sulveren séen, op de kamielen fan syn forbylding tsjocht er oer brune klingen, troch steppen en woastinen, lâns de tinten fan nomaden; syn geast dwaelt troch de ieuwen, frijheit sykjend; syn hert longert yn de leafde nei in foltôging foar syn libben en in oplossing foar syn iensumens.

Spanninga hat ek syn swakke mominten. As er ta virtuositeit forfalt, lyk as hjir en dêr yn it geweldige gedicht ‘Brahma’ - mei syn forbjusterjende figuraesjes fan ien bigjinsel, yn in ûntsachlike mannichfâldigens it iene skôgjend - dan ûntg'iet him de needwindigens fan it byld

[p. 265]

en komt er ta bitinkelike konstruksjes en lege ornamentyk. In master yn de technyk kin men him net neame: de slimme, ta bihearsking twingende foarmen fan sonnet en kwatryn is er meastentiids net baes en rhithmysk soe der op syn wurk noch wol hwat oan to merken wêze. Mar yn de symphony, dy't út syn oeuvre opklinkt, steure dizze tokoartkommings mar amper.

It moat de Fryske Bibleteek in hege eare west hawwe dizze rike samling fersen fan ien fan Fryslâns bêste dichters ús folk oan to bieden.