De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 131]

H. Ss. Miedema:
Tjesck-moars See-aengste en Bilderdijk's Nederlanske oersetting.

De wurdearring fan Gysbert Japiks' wurk wikselt neffens de tiden en neffens de smaek fan de critici. Hjirmei giet it ús klassike dichter net oars as Vondel en Bilderdijk bygelyks. By de earste binne trije tiidrekken to ûnderskieden: 1) de neifolging fan Vondel, 2) de striid om V., 3) de stúdzje yn V., al falle alle trije foar in part ek yn de 19e ieu¹⁾. Bilderdijk waerd lang mei Vondel gelyk steld, mar njonkelytsen kaem it nou sa, dat ‘de eerbied voor de ideeën van B. ging omhoog, zoals de liefde voor zijn poëzie omlaag is gegaan’²⁾. Binammen troch de ynfloed fan in Verwey wol men gjin kunstner mear yn him sjen. Geerten Gossaert, ‘dichter uit de school van Verwey en tegelijk Christen uit de geest van het Reveil’, neamt Bilderdijk lykwols ‘de eerste en tevens de eenige universeele Romanticus in Holland’³⁾.

It tiidrek fan de Gysbert-neifolging heart al in ieu ta it forline, mei men wol sizze, mar dat fan 'e striid om Gysbert Japiks is pas inkelde decennia oan 'e gong, Yn de Gysbertstúdzje kin men twa tiidrekken ûnderskiede⁴⁾. It earste hat tige wurdearring. De haedpersoanen wiene de heechleararen E. Wassenbergh to Frjentsjer en R. Koopmans to Amsterdam mei har resp. learlingen Epkema en Halbertsma. It twadde rint fan 1892 (v. Loon's ûntdekking) oant nou ta en is gâns critysker. De neamde learden fan hast oardel ieu werom krigen tige ynfloed yn 'e wittenskiplike wrâld en mei dêrtroch kaem in Witsen Geysbeek⁵⁾ der ta Frysk to learen en yn to gean tsjin de foaroardielen fan Hollânders, troch dat er op it dichterskip fan Gysbert Japiks wiisde en op it Frysk as cultuertael. Oan de oare

1) Het rhythme van de Vondelwaardeering door Lr. B.H. Molkenboer O.P. Nijm.-Utr. 1933, p. 3.

2) Gerard Brom: De strijd over Bilderdijk. De Gids, jrg. 106 II (1942) p. 165.

3) Geerten Gossaert: Essays. Helmond z.j. (1947) p. 128.

4) Dr. D. Kalma: Gysbert Japiks. In stúdzje yn dichterskip. Dokkum 1938, p. 4.

5) P.G. Witsen Geysbeek: Biograph. Antholog. en Critisch Woordenboek der Nederduitsche Dichters IV. Amsterdam 1823, Gysbert Jacobs p. 1-9.

[p. 132]

kant wurdt men al hwat hoedener, as men bitinkt dat deselde Witsen Geysbeek Vondel sa leech set hat as er mar koe en him gjin skelnammen bisparre hat⁶⁾.

By de wurdearring fan Gysbert Japiks' wurk hjoed-de-dei wurdt it inkeld wol ris to folle as ien gehiel biskôge. Men kin lykwols by syn psalmen en by syn gedichten ta gâns forskillende resultaten komme. Sa'n aparte biskôging kin to ier generalisearjende conclúzjes to foaren komme.

Gysbert's Tjesck-moars See-aengste is yn 'e earste helt fan de 19e ieu op syn minst trije kear yn it Nederlânsk oerset. Dit is in feit, dat jin mear seit as Witsen Geysbeek's wurdearring en syn plan om in boek oer de Fryske litteratuer to skriuwen⁷⁾. De bikendste oersetting is Bilderdijk sines, makke yn 1807⁸⁾. Hoe soed er dêrta kommen wêze? Wol net troch syn freondinne, de dichteres Kynke Lenige út Makkum, dy't er in lykdicht wijde⁹⁾. Hja is al yn 1780 forstoarn. Yn 1807 is de ‘vader van het Reveil, dat van [de Romantiek] de gereformeerde uitingsvorm is’¹⁰⁾, to Amsterdam yn 'e kunde kommen mei J.H. Halbertsma, dy't dêr doe mei syn theologyske stúdzjes bigoun¹¹⁾. Hy waerd dêr in learling fan Rinse Koopmans, dy't yn 1801 in rede hâlden hie oer Gysbert Japiks. Dêryn hie dy inkelde strofen fan Tjesck-moars See-aengste oerset foar syn gehoar¹²⁾. Yn 1803 hat er de oersetting folslein makke, mar pas letter publicearre, doe't Bilderdijk sines al lang forskynd wie.

Koopmans neamt sines ‘meer eene Vertelling dan eene vrije Navolging’ fan in ‘gedicht, hetwelk door de Kenners voor een der schoonste stukken van G. Jacobs gehouden

6) Molkenboer: o.w.

7) Sjoch ek⁵⁾. Hy hat it net skreaun, foar sa fier ús bikend.

5) P.G. Witsen Geysbeek: Biograph. Antholog. en Critisch Woordenboek der Nederduitsche Dichters IV. Amsterdam 1823, Gysbert Jacobs p. 1-9.

8) Mengelingen door Mr. Willem Bilderdijk. IV p. 50-60. Amsterdam 1808.

9) In den bondel van lijkdichten op de dichteresse Cynthia Lenige 1782 yn De dichtwerken van Bilderdijk 10e d. Haarl. 1858, p. 246. Oer har: Dr. G.A. Wumkes: Bodders yn de Fryske Striid (Boalsert 1926) s. 377-383, ek yn syn Paden fen Fryslân I (B. 1932) opstellen 91-93. De ‘Paden’ hawwe my destiids op it spoar brocht. Ik wie nou lykwols net yn 'e gelegenheit se wer nei to sjen. ‘Paden II’ (1934) jowe mear oer B. en Halbertsma (opstel 1 en 9).

10) G. Gossaert o.w. p. 128.

11) R.A. Kollewijn: J. Halbertsma over Bilderdijk yn: Groot-Nederland 1908 p. 56-100.

12) R. Koopmans: Redevoeringen en verhandelingen II, Amsterdam 1820, p. 316.

[p. 133]

wordt’, omdat Bilderdijk seit, dat er G.J. ‘vrij gevolgd’ hat, hwat net in ûngewoan ding is by him. Bilderdijk hat gâns romances fan Percy's ‘Reliques’ oerset tusken 1795 en 1806, û.m. Urzijn en Valentijn, dat er yn 1795, wierskynlik yn Ingelân, skreaun hat. Faek wurdt ien strofe fan Percy troch him ta twa of trije útwreide¹³⁾. Dat Bilderdijk Halbertsma graech lije mocht, docht bihalven út inkelde rymkes ‘Aan den heer Halbertsma’ en in oarenien foar de ‘rechtschapen Halbertsma’ ‘In vliegende haast’ skreaun ‘voor het krankbed zijner Egâ, in zware afmatting’ (1826),¹⁴⁾ ek bliken út it feit, dat B, letter op Halbertsma syn forsiik noch mear fan G. Japiks oerset hat¹⁵⁾. In tredde oersetting fan de See-aengste hat A. Koopmans jown (Oude-Bildtzijl 1840)¹⁶⁾, dy't him àl oan it tal strofen fan G.J. hâldt, mar, nei't it ús taliket, de beide oare oersettingen foar him hawn hat, alteast foar syn geast: sines bringt ús tominsten nou ris dy fan Bilderdijk en dan wer dy fan Rinse Koopmans yn it sin.

Party minsken sil it nou net tafalle en biwûnderje Bilderdijk sines sa tige, as wol dien is¹⁷⁾. Om in goed bigryp to krijen fan syn wearde en binammen fan hwat typysk Bilderdijk is, liket it my net ûngaedlik ta de trije oersettingen nêst elkoar to lizzen en dêrnei ek to forgelykjen mei soartgelikense gedichten út mear as ien tiidrek, Sa kin men, wolle wy hoopje, ek sjen hwat typysk fan dy biskate dichter en fan dy biskate tiid is.

Sjogge wy earst ris nei Gysbert Japiks' gedicht sels, dan wol it ús wol oan, dat ‘de eerste en tevens de eenige universeele Romanticus in Hollând’ der nocht oan hie. Forskate eleminten fan it romantyske falle der yn op: polariteit, contrastwurking en in kosmysk natuergefoel¹⁸⁾. De driuw yn elk minskebern nei greatheit en it witten fan syn biheindheit wurde hjir beide personificearre. Dit ivige mo-

13) Dr. A. Zijderveld: De romancepoëzie in Noord-Nederland v. 1780 tot 1830, A'damse Diss. 1915. p. 131-141.

14) De dichtw. v. B. 11 (Haarl. 1858) p. 465 en 12 (1859) p. 281.

15) Hlb.: Hulde aan Gysb. Japiks II, Leeuwarden 1827, û.m. p. 321 en b.g. De dichtw. v. B. 13: Noodhulp (1823).

16) Friesche Volks-Almanak voor het jaar 1841, 6e jrg., Leeuwarden p. 71-76.

17) F. Buitenrust Hettema: Mr. W. Bilderdijk. Taal en Letteren 16 (1906), p. 385-414: ‘B.'s verzen moeten niet gelezen maar voorgedragen’.

18) Gerard Brom: Barok en Romantiek (Gron.-Den Haag 1923), pag. 19.

[p. 134]

tyf út alle litteraturen moast Bilderdijk wol oanlokje, lykas it altyd de greaten bitsjoend hat en oant hjoed-de-dei ta elkenien oansprekke kin: it is sa minsklik as it mar kin: in ‘Utflecht’, lykas Gysbert dy hjir biskriuwt, - better sein: spylje lit - docht him hieltiten wer foar. Men soe der in reëel gefal efter sykje kinne: Hoe 'n fortriet hat Gysbert net hawn om syn soan Salves, in swankebast. Doe't dy nei it Amelân ta soe, hawwe Gysbert en Sijke him doe mei soarch en noed fuortbrocht oan de sé ta? ‘Ljeafde ta blommen, nocht oan aventûr’, Salves ‘hie Wif hjitte kinnen’¹⁹⁾. Lykwols it liket ús net wierskynlik ta, dat Gysbert mei opsetsin de ‘See-aengste’ dichte hat om syn fortriet oer Salves utering to jaen. It is nuodlik to folle autobiografy to sykjen. In soartgelikens gefal hat men yn Vondel's Faëton hawn²⁰⁾. In motyf dat Gysbert mei ynspiearre hawwe kin, is adt fan de wize: ‘C'est le chien de Jean de Nivelle. Il s'enfuit quant on l'appelle’²¹⁾.

Dêrnêst is fan tige bilang, dat Vondel mei syn ‘mythologische allegoric’²²⁾, de ‘Vechtzang'h’, de lienhearre west hat fan Gysbert. Mar hwat Kramer seit: ‘Zuiver vernuftspel is de allegorie in de gelegenheidsgedichten in engere zin.... Het zijn in alle richtingen doorgevoerde woordspelingen’²²⁾) is hjir tige fan tapassing, Dat ûnechte mythologyske elemint, de moade fan dy dagen, is ús nou yn 'e wei, mear noch as de psychologyske flater fan Gysbert²³⁾: Dr, Kalma's tsjinstelling' fan leavenjende Tesselschade en moralisearjende beppe is to skerp. Wy moatte it gefal mear sjen as utering fan Gysbert's eigen tinzen en fielings: by fielt him wer jong en dryst as Wif en tagelyk tinkt er as Tjesck oan de sin fan it libben.

Dit dramatyske sielsconflict is tige minsklik: ‘De meeste jongens en zeker die in een havenplaats, hebben dat dub-

19) Dr. D. Kalma o.w. s. 65, dy't tofoaren yn ‘Frisia’ 9e jiergong (1927) s. 206, skreau: ‘Ho wirde yn it twadde diel Nijsgjirrige Jolle en Wif om hjar bluisterigens mispriizge! en dochs, scoe net Jolle, of binammen Wif, him it meast fen al Gysbert Japiks syn forbyldings-minsken, bisibbe field hawwe oan de eardere sang fen de dichter?’

20) Party Vondel-kenners seagen yn Vondel's drama's fan Kening David en Faëton (1663) forbân mei syn fortriet oer syn soan.

21) Dr. Jac. Jansen: Gysbert Japicx en de wizen fen ‘Tjesckmoars See-aengste’, It Beaken VI (1944), p. 11-19.

22) W. Kramer: Vondel als barokkunstenaar, (Antw.-Utr. 1946), p. 77-78.

22) W. Kramer: Vondel als barokkunstenaar, (Antw.-Utr. 1946), p. 77-78.

23) Dr. D. Kalma: o.w. (Diss.), s. 245.

[p. 135]

bele verlangen, De drift, aan de ene kant, om uit te varen, te zwerven over de aardbol en zich in avontûren en daden, los van iedere breidel, te realiseren, - en aan de andere kant vaak het intense heimwee naar de kleine kamer thuis, het gele petroleumlicht, de warme kop koffie die moeder inschonk en een vrouw aan wier zorg zij zich als een klein kind over kunnen geven’. ‘Het is de tragedie van den Vliegenden Hollânder, wiens eigenlijk element het water is, wiens vloek het eeuwig onbevredigd verlangen naar vrouw en eig'en woning’²⁴⁾. Lykwols, by Gysbert as Christen komt it biheinde fan de minske nei foaren, Men hoeft dit conflict noch net to biskriuwen as dat ‘tusken de dichter en de moralist’ yn him: it is algemien minsklik²⁵⁾.

Dêrnêst kin men yn it gedicht sjen ‘it taeije hâld fan 'e foarâlderlike groun, en de sterke rôp fan 'e lokjende sé’²⁵⁾ ‘it conflict tusken de sittende en de farrende minske, tusken de biheinde djipte en de einleaze breedten’ en, - is it net speciaal Frysk of Germaensk, - dochs tinkt in Fries al gau oan ien as Tsjerk Hiddes, de boeresoan fan Seisbjirrum, dy't as Luitenant-Admirael yn 'e 4-deiske séslach (1666) forwoune rekke en net lang dêrnei forstoar, Wy binne net de earste dy't him mei Wif forgelykje²⁶⁾. Yn itselde jier komme Gysbert en syn wiffe soan Salves om, troch de pestgoarre dy't doe omgyng. Earst de heit en mem, dêrnei Salves, dy't dochs noch nei hûs ta tein wie om syn âlden yn har syktme op to passen²⁷⁾. As men Eeltsje Halbertsma syn Tsjerk Hiddes nêst Gysbert's Wif set, dan kin men dochs net oars sizze as dat dit ‘Boike fen Seisbierum’ in earmoedich rymstik is foar lytse bern: dát is pas moralisearjen en oerdriuwen. It leit der to tsjok op, al kin er wol aerdich sizze:

‘Ploegje ljeaver hjir ús terpen,
‘Men it ripe noat yn hûs.
‘Och, dyn mem kryt har ta

wetter,

‘Aste weifljochst' fier fen hûs’²⁸⁾

24) Jef Last: Elfstedentocht, Amsterdam 1941, p. 170-171.

25) E.B. Folkertsma: De Christen Gysbert Japiks, Snits 1946, s. 15-19.

25) E.B. Folkertsma: De Christen Gysbert Japiks, Snits 1946, s. 15-19.

26) H. Twerda: Aldfaers Erf. Fryske Skiednis, (Boalsert 1946), s. 194. As ik my net forsin, ek: J.T. de Jager: Friesland en de Friezen, leesboek over de geschiedenis van ús Heitelân.

27) Dr. D. Kalma, Diss. s. 64.

28) E. Halbertsma: ‘It boike fen Seisbierum’ yn: Rimen en Teltsjes 6, Ljouwert 1944, s. 269-271.

[p. 136]

mar as it boike ropt fan:

‘......Ik moat stjerre
‘As ik noait nei sé ta mei.’

dan giet dat dochs to fier.

Ek wurdt Tsjerk Hiddes oan 'e ein fan it aerdige ‘De Fryske Hirdsiler’ forhearlike, mar tichter by Wif komt dan dochs Sierd Ane, al forrint it forhael oars²⁹⁾). De bikende lêste strofe jowt tige gefoelich en wier de morael:

‘O, sykje net oan fiere strânnen
't Gelok, dat foar dyn fuotten

leit......’

Dit komt it oangripende bislút fan Gysbert's See-aengste binei:

‘Wol dogge', Hijmmel, Wif

ijn-plantje

Dat hy him ney God môt kantje
Az hy t'huws komt uwt it Djiep’.

troch Bilderdyk werjown mei:

‘Leer, ô leer mijn' Wif beseffen,
't Harte tot u op te heffen,
Als hy weerkêert van het diep.’

It bigjin fan ‘Sierd Anes Klachte’²⁹⁾ bringt jin ek Wif to binnen:

‘Sierd Anes teach mei wylde

sinnen

Fen 't lân nei 't rouwe ségebrûs;
Forliet syn terpen en syn finnen
En 't ljeave âlderlike hûs.
Him wier de Fryske loft to

dompich.

‘Ik wol,’ sa spriek er, ‘heger op.
‘Dat earme lân is my to sompich,
‘Hosé! de flagge moat yn top.’

Gysbert:³⁰⁾

‘Wif woe, mey in dolle Holle,
To de Wrâd uwt hôlle-bôlle,
t'Huwz to blieuwen wier nin tier.
Op in ijken boerd to drieuwen,
Rest-leas op in dol to klieuwen,
Kerde' Hy boppa 't grien fol

Djier’.

29) Rimen en Teltsjes 6, s. 121 en s. 288-289.

29) Rimen en Teltsjes 6, s. 121 en s. 288-289.

30) Wy sitearje: Gysbert Japicx Wirken, Boalsert 1936. Spitich, dat wy diel II noch net brûke koenen. Der is wol forlet fan!

[p. 137]

Bilderdyk joech de populaire Wif in ‘fan’ en neamde him foar it gemak Wif Haitsen:

‘Wars fan Grootmoêrs

tafelkruimelen,

Tuk, de wareld in te tuimelen,
Vond Wif Haitsen t'huis geen'

tier.

Op een' eiken plank te lobberen,
Op de baren rond te dobberen,
ô! Dit had een' beter zwier!

Rinse Koopmans set oer:

‘Wif wil, onbesuisd aan 't hollen,
Door de wereld hollebollen,
Aan den wal te zeer bekneld,
Lust het hem ter zee te varen.
Rond te dobb'ren op de baren
Kiest hij boven 't vee-rijk veld.

en A. Koopmans:

‘Wif wou, 't hoofd was hem

aan 't hollen,

Door de wereld henenrollen,
Hierop was zijn zin gesteld.
Op een' eiken plank te varen,
Rustloos dobbren op de baren,
Koos hij boven 't stille veld.’

It is nijsgjirrich Bilderdyk's originele útdrukkingen to hearren yn de folgjende strof en fan syn oersetting:

2. ‘t'Huis te muffen, t'huis te

krentelen,

Koe en ploegstaart na te drentelen,
Neen, dat leven heeft geen' aart.
Ik zoek wilder avonturen,
Dan den driestal plat te schuren,
Dan te droomen aan den haard.

3. ‘Groote Pier waar glad

vergeten,

Niemand zou er van hem weten,
Had hij t'huis zijn' brij geroerd.
Maar, door golf en zee te woelen,
Vijanden den voet te spoelen,
Heeft zijn' naam ten top gevoerd.

4. ‘'k Wil het zout van

schuimers schuimen,

't Spaansch gespuis het ruim

doen ruimen,

En brageeren op den vloed.’
Daarmêe zwaait de zeebetemmer
Om zijn hoofd het blinkend

lemmer,

En de pluimen om den hoed.

5a. Grootjen zag hem op de baren
't Vaderlijke strand ontvaren,
En, gebloosd van heldenmoed,
Op den hoogen steven prijken,
Daar hij 't land terug zag wijken,
Met den hollen afscheidsgroet.

Foar it oersetten fan Gysbert's 5e strofe, hat Bilderdyk twa nedich (5a en 5b), Rinse Koopmans mar ien:

[p. 138]

 

5. Tjesck-Moêr staat van verr'

 

te kijken,

 

Ziet haar zoon vast zeewaarts

 

strijken

 

En, terwijl z' in tranen smelt,

 

Zet zij op een Duin zich neder,

 

Wendt haar' oogen heen en weder,

 

Over 't Land en Pekelveld.

 

 

 

5b. Grootjen zag het

 

(en ontroerde)

 

Hoe de wind hem henen voerde;

 

En verstijfde waar zij stond,

 

Daar zij op den dijk geklommen

 

't Land van baren zag

 

omzwommen,

 

En den afgrond in den mond.

Tj, de Haan³¹⁾ freget him ôf, oft Gysbert mei de ‘haege wier’ in klif bidoeld hat (troch Bilderdijk en A. Koopmans mei ‘dijk’, troch R, Koopmans mei ‘Duin’ oerset) en hel-let de strofe oan yn B.'s oersetting, mar mei ‘dijk’ yn ‘'t Roode Klif’ foroare. Miskien docht er dit ûnder ynfloed fan Dr. G.A. Wumkes, dy't praet fan ‘de âldbeppe dy't op it Reaklif stiet to bidden.... it byld fen Fryslân seis, Yn 'e gouden jeu, do't hjar krêft laei op 'e sé droech, hja hjar bern, dy't om utens swalken, op 'e wjukken fen hjar ljeafde en gebet’³²⁾.

(Oare kear it léste.)

31) Tj. W.R. de Haan: Rondom de kliffen. Volksfantazieën uit het gebied van het vrouwtje van Staveren, Assen, z.j. p. 20.

32) Bodders, s. 246.

5) P.G. Witsen Geysbeek: Biograph. Antholog. en Critisch Woordenboek der Nederduitsche Dichters IV. Amsterdam 1823, Gysbert Jacobs p. 1-9.