De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 78]

J.L. de Jong Lsn.:
Wurd en toan.

It is in striidfrage tusken dichter en komponist: hwat moat de boppetoan hawwe by de ‘mûzeboask’ fan poëzij en muzyk. Alteast foar safier't men fan striid sprekke kin, hwant ornaris komt it hjir op del, de komponist sylt mei syn skûte oer it lytse merkeskipke hinne en blaft dêrby de liereman oan dat er it binnenoanfarringsreglemint mar ris goed bistudearje moat.

Der hat in tiid west, dat de man fan 't merkeskip ek in skûte hie, yn Homerus' tiden en doe't er him bard, scop, skald, troubadour, trouvère, minnesanger of mastersanger neamde; it wie de tiid dat sjongen en sizzen twa wurden foar ien saek wiene. Sûnt dy tiid is 't hurd efterút gien; bynammen de Italjaenske opera hat it kredyt by de hellingbaes oantaest en de skûte is mei skea forkoft. Richard Wagner hat de lêste hypotheek derop hawn; as mastersanger hie er twa skûten yn 'e feart, mar it is op in skûte en in merkeskip útdraeid. Hwa heart de Parsifal deklamearjen, hwat selskip doart de ‘Ring’ oan? In slachtersjonge floitet: ‘O du mein holder Abendstern’ as er mei syn twa heale ûnskes ûnderweis is.

Nou hoopje ik net dat it Boun fan Kunstners (in soarte fan Blauwe Skûte?) slachfjild wurdt fan skûten en Merkeskippen en dat de Fryske poëten argewaesje hawwe sille fan de namme dy't my sa mar yn 't sin kaem. Is in merkeskip boppedat net folle romantysker as in deagewoane skûte? Hwêr komme moaije froulju, side, flewiel, skitterjende stiennen, goudblinkend metael en swietlûdige muzyk at? Net út in skûte mei jarre of pulp! Mar ho, ynsté fan oer ‘wurd en toan’ to praten hat in âlde jeugdleafde, de merke my oan 'e kant lutsen. Nou dan! It is foar in part út misbigryp dat dichters har bikleije oer mishanneling fan har papieren berntsjes troch komponisten.

Hwa 't as komponist siket om in gaedlike tekst foar in komposysje yn koupletfoarm sil dat omdôch dwaen. Hwat is 't gefal? De dichter tinkt der net om, dat, al falle de fersfuotten fan eltse strophe gear, ek de deklamaesjeaksinten op 'e selde tiid komme moatte. Byhwannear't in kom-

[p. 79]

ponist it gedicht op muzyk set sa, dat alle fersen op ien en de selde meldij to sjongen binne, docht it bliken dat de melodyske, rhytmyske en harmoanyske hichtepunten yn 'e muzyk allinne yn it earste kouplet oerien komme mei de swiere foardrachtsaksinten fan de wurden. In min ofte mear byelkoar passen, ek yn it forrin fan it gedicht, hinget ôf fan mear of minder greate evenredichheit yn 'e fersbou; ek kin de komponist sines der noch ta dwaen dat al to greate wriuwingen útbliuwe.

Yn forbân mei de winsklikheit fan in kommende rige folkslieten, sille de dichters har biriede moatte op it meitsjen fan gaedlike teksten. Fan 'e skriuwers sil de earste stjit útgean moatte om folkslieten to dichtsjen. Meitsje de rigels net al to lang, pakkende refreinen binne wolkom, en lit it metrum (jamben, trochaeën ensafh.) ris hwat swierder weage; dat komt de ienheit fan tael en muzyk togoede. Skriuw oer ús folk, it heitelân, mar forjit bileaven it berneliet ek net. Us bisteande folkslieten binne nei 't aerd fan tael en muzyk gjin eigentlike folkslieten (op in stikmannich nei). Fryslân hat forlet fan goede folks- en bernelieten.

Oars stiet it mei it trochkomponearre kunstliet. In komponist dy't tsjin de natuerlike floed fan in gedicht yngiet, forstiet syn fak net en de dichter hat dan rjocht him to bikleijen.

De grinzen fan muzikale rhytmen en melodyske útbylding lizze ûneinich fierder útelkoar as dy fan de deklamaesje; dêrby is it tempo mei syn ritardando, ritenuto, accelerando ensafh., folle liniger. In songen gedicht driuwt op 'e vokalen, in sprutsen gedicht hat de klam op 'e bylûden, wol it dúdlik forsteanber wêze. As wy dan noch de harmoanyske útdrukkingsmiddels yn de muzyk oanhelje, dy't bysûnder sterk binne, sil it dúdlik wêze dat by in kombinaesje fan wurd en toan de lêste sa dominearret, dat, lykas by de film Fantasia Walt Disney's bylden de muzyk weifagen, it wurd yn 'e lytse loege rekket. Hoewel't yn in opera it visuele elemint (de toanielaksje) it wurd wer stipe jowt, hat it libretto dàn allinnich wearde, byhwannear 't koaren en aria's it folksliet neijer komme (Verdi). Dochs is der in styl hwerby èn muzyk en tael frijwol lykbirjochtige binne: de Gregoriaenske sang. Yn haedsaek is dat ta to skriuwen oan it frije rhytme; wurd- en muzykaksint dekke elkoar, ús bigryp metrum is ûnbikend.

[p. 80]

In dichter kin rekken hâlde mei de mooglikheit dat syn tinzen omskepen wurde yn muzikale foarmen. In goed komponist soarget dat er de geast fan de wurden werjowt. De reële bylden, yn de tael brûkt, sil men omdôch yn 'e muzyk sykje.

Ek yn syn forhevenste uteringen en yn 'e meant idealisearre útbyldingen stiet de tael tichter by de skepping en brûkt de konkrete symboalen; sels yn 'e ûnforsteanbere forhalen fan 'e Edda en yn it Symbolisme. Muzyk en tael bouwe beide op yn klanken, mar de klanken yn 'e muzyk folgje oare wetten om to kommen ta in logyske tinzengong. Yn 'e tael jowe de bylûden oan 'e klinkers in tûzenfâldich byld. Yn 'e muzyk kenne wy gjin bylûden (de artikulearring dy't ûntstiet troch oanblazen, oanstriken, oanslaen fan piano of slachwurk en jit ôfwikseljend legato en staccato soe men der mei forgelykje kinne).

Lykas de boumaster yn foarmen tinkt is de muzyk foarm yn klank en rhytme; de muzykfoarm byldet neat út.

Tael en muzyk bouwe beide ek op út abstraktys; it wurd op himsels is as klank like abstrakt as in toan of in akkoard. Earst troch gearfetting ûntstiet konkrete ynhâld (foar de komponist is muzyk like konkreet as de tael foar de dichter).

De komponist brûkt de tael foarst yn legere sin; d.w.s. hy nimt hwat tael en muzyk togearre hawwe: klank, metrum, rhytme. De hegere sin biweecht him boppe dy mienskiplike matearje en is to finen yn 'e fieling; de tael fan it herte, fan 'e muzyk, fan 'e dichter. Net it taestbre (klank, metrum, rhytme) forbynt wurd en toan, de mienskiplik bilibbe leafde loar alles hwat skientme hat, bringt dichter en komponist ta elkoar. Mei de dichter alris falle oer in inkelde ûneffenheit tusken gedicht en muzyk, as syn djipste tinzen wjerklank hawwe yn in heechsteande komposysje, as er de sfear ûndergiet fan it songene liet - syn liet -, dan sil er de ynderlike freugden fan sielsuteringen op 'e nij ûndergean en optein de mûzeboask fan wurd en toan lokkich priizgje.