De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 59]

J. Rienstra
De wrald en Fryslan.

Der binne net folle Tsjerne-nûmers, of der wurdt wol earne yn klage oer it peil fan ús litteratuer, al is it mar op 'e side fan ‘Frysk en Frjemd’ oer de nuvere kar fan boeken, dy't foar oersetting yn oare talen yn 'e bineaming komme.

Noflik, aerdich, smûk, folkseigen - ek wol: slop, lyts, berneftich, faei en slimmer - dàt binne de fryske boeken, mar to komselden great; it doocht net, seit ien fan 'e redakteurs, mei ús niveau, en al jowe de omsetstatistiken fan de útjowers nou noch sokke bliere sifers to sjen, as ús niveau net omheech komt, dan reitsje wy net út 'e litteraire - en dat bitsjut ek in part fan de geastlike - earmoede.

Oannomd, dat de Redaksje gelyk hat en dat it op 'e wei fan in tydskrift as uzes leit, alle middels en wegen oan to gripen en to gean, dy't der mar binne, om dat niveau omheech to krijen, hokker binne dat dan?

Foarst is der it wachtsjen op it geny, dat lykwols in frijhwat ûnaktive aktiviteit is.

Twad, de litteraire krityk; it de lêzers foargean yn it útskiften fan it minne en midsmjittige út it goede en derútrinnende. Oer de aktiviteit fan de Tsjerne yn dit stik fan saken falt net to kleijen; men soe allinne wolle, dat mear fryske blêdden, en dan binammen dy mei de greatste oplagen, har krityske mjitstêven omheech brochten. Al docht it goede foarbyld al mear as men tinkt en folle mear, as in foarskrift, steld al dat it jown en opfolge wurde koe en soe, ea dwaen kin.

Tred, de oersetting fan wurk út de wrâldlitteratuer.

Nou komt der miskien théoretysk ek noch wol in: fjird, ensfh., mar ik wol it hjir mei opsetsin bij litte, en bij dizze tredde wei ta niveau-forheging efkes langer stean bliuwe, hwat it opskrift fan dit opstel dan mei-iens forklearret.

Wij hawwe ús litteratuer, ús skriuwers, ús útjowers, ús litterair tydskrift, ús litteratuer-prizen, ús krityk en - net to forjitten - ús lêzers. En wij binne der nea wiis genôch mei, hwant yn dat allegearre leit ien fan ús sterkste wapens tsjin de al mar fierder geande ûntfrysking fan it folk troch de (hollânske) parse, radio, tsjerke, it ûnder-

[p. 60]

rjocht, it forkear, de sport. It fryske boek en it fryske toanielstik binne yn dizze striid fan tige great bilang, binammen, as men sjocht, hoe't yn 99% fan de gefallen it forlies fan de eigen tael as libben bisit ek it forlies fan alle kultuer, ek al wie it mar in tin hûdtsje, meinimt.

Wij libje yn in tijd, dat alle geastlike kultuer bidrige wurdt troch it swiere wicht fan de ekonomyske needsaken en mûglikheden of ûnmuglikheden. Ek as men it goed rjocht, sels de fanselssprekkendheit ynskikt fan it ‘primum vivere, deinde philosophari’ (earst ite, dan iggewearje), dan noch is it saek en wês wach foar it gefaer, dat, al wrakseljend om it bistean, it ‘primum vivere’ in ‘solum (inkeld) vivere’ wurdt, dat wij bileaven net hawwe moatte mar foar in great part aerdich op wei binne to krijen, of al to hawwen.

Alle kultuer freget en ferget offer. De kultuer fan ús swiere klaei it offer fan leabrekkend bodzjen, en net oars de kultuer fan de tael it offer fan stúdzje (alteast foar de produktive kultuerdragers) en oerjefte (foar allegearre) in oerjefte, dêr't ek noch wol in ekonomyske kant oan sit, al is dy net primair. Lit ús oannimme, dat dy oerjefte der is, bij ús, fan de biweging, en bij de leafhawwers-sûndermear fan taelmoaijens. Hoe is dy oerjefte yn aloan breder rounten yn it lêzend folk fuort to sterkjen en to fordjipjen binammen? Mar wer: troch de komst fan it geny, troch goede krityk.

Faeks èk, en mear as oan diz' tiid ta bard is, troch oerset wurk út de wrâldlitteratuer oan to bieden. Wij binne yn Fryslân dêrmei binefter bij oare taelgebieten, sels bij Hollân, dat in wûnder hjitte mei, sjoen de ornaris greate sels-foldienens dêrre, ek op kultureel gebied. Yn Fryslân hawwe wij mar in grisseltsje: de Bibel, de Imitatio, hwat Homerus-fragminten, hwat Tacitus. In krom Shakespeare, Rilke, Heine, Wilde en jitte inkelde oaren. Bileaven net tofolle om op to neamen, wie it mar sa! En krekt in sa g'oed as folslein ûntbrekken fan 20ste ieuske skriuwers. Hwer binne de bruorren Mann en Zweig, hwer binne Buck en Undset, Rolland, Duhamel, Gide en De St. Exupéry? Om mar in stikmannich to neamen, en noch net iens, neffens de foarm dan net, dichters, ‘dy't it folk net lêst’. De rige is fansels ad libitum út to wreidzjen en ek kwalitatyf to fariearjen. Nei myn bitinken soe der in wichtige niveau-

[p. 61]

forheging, bij de lêzers earst, it gefolch fan wêze kinne, en de skriuwers soene dan fan need wol folgje moatte, of, yn gefal fan ûnmacht, swije, of.... oan it oersetten gean. Men moat fan dat swije-moatten fan mindersoartige skriuwers net tobekskrilje. Binne tsien goede lêzers net mear wurdich as ien minne skriuwer? En is it net better - en faeks ek better mûglik - om in yn in oare tael rélizzend kunstwurk yn eigen tael oer to bringen, as om in ‘oarspronklik’ wurk to leverjen, dêr't men net ta bysteat is, of dat, nei foarm of ynhâld, of beide, de streek net helje kin?

Niveau-forheging. Sil dy it gefolch wêze, of is it mar in winskbyld? Dizze frag'e is faeks to biantwurdzjen mei in forwizing nei de èn kwantitatyf èn kwalitatyf tige greate niveau-forheging, dy't yn hast alle West-Jeropeeske talen de oersetting fan de Bibel, as er alteast eigendom fan it folk waerd, brocht hat yn de litteratuer. In ynfloed, dy't, mei it sakjen fan de ynfloed fan de Bibel yn oar opsicht, efterútgiet, mar b.g. noch tige klear en libben to merkbitten is yn it proaza fan in Arthur van Schendel. Rounom yn syn wurk fynt men in tael, dy't nau bisibbe is oan it hollânsk fan 'e Steate-oersetting, en dêrsûnder yn dy foarm net to tinken. En de tael, dat is de boustof fan de litteratuer. Men kin fan stien in paleis en ek in bargehok bouwe, mar dersûnder bout men net, alteast net dûrsum.

Nou is it net sa, dat nou sûnder mear de konklúzje komme kin: Alleman, dy't kin en wol, oan it oersetten fan de wrâldmasters fan it wurd! As soene der gjin swierrichheden, en net lytse, oerbliuwe en freegje, om alteast neamd to wurden.

Alderearst soe men freegje kinne: Jowt it ‘lêzend publyk’, steld, hja hiene de kar, de foarkar oan oersette wrâldlitteratuer boppe de eigen-wrâldske? Antwurd: as it niveau yn wierheit folle heger leit, dan sil dat grif net útbliuwe. Hawwe g'eneraesjes fan lêzers, ek yn Fryslân, net de (hollânske) oersettingen fan Dickens toneinlêzen? En, towyl 't it fryske folk grif net minder litteratuer-‘minded’ is as de hollânsk-sprekkers, soe in hollânske ‘Onsterfelijken’-rige wol kâns ha, en in frysken-ien net? En soe, hwat op Yslân wol kin (sjoch Piebenga yn 'e Ljouwerter Krante), yn Fryslân net kinne?

Dan is der de ekonomyske swierrichheit èn, hwer't hja

[p. 62]

op Yslân net mei to krijen hawwe, de konkurrinsje mei it hollânsk. Ek frysk-lêzers bisitte of alteast lêze de mearkes fan Grimm, de Kristus-leginden fan Lagerlöf, Kristin Lavransdochter fan Undset, de Immoralist fan Gide, ensfh, yn hollânske oersetting en in biskate rounte faeks ek noch de Forsyte Saga fan Galsworthy yn 't Ingelsk, Zweig, Mann en Werfel yn 't Dútsk, Duhamel en Mauriac yn 't Frânsk. Wij binne nou ienris fan dy polyglotten, of dochs op syn minst twa-talich.

Dat is en bliuwt in swierrichheit en mei de kar fan oer to setten wurken soe men (al is dit fansels in tige ûnelegant kompromis) rekkenje kinne mei hwat der yn it hollânsk oan 'e merk is. Dan bliuwt der noch genôch oer.

Oft it ekonomysk forantwurde, ja, mûglik wêze sil, yn Fryslân yn it frysk oersette wrâldlitteratuer út to jaen, is min to sizzen. Mar it soe, op greater skael as oan diz' tiid ta, bisocht wurde kinne. En men hoecht net mei in 10-dielige Jean-Christophe útein to setten op 't lêst!

Men soe wolle, hwant dêr leit nei myn bitinken in mûglikheit, ek as it risiko de individuele útjower to swier wurdt, dat de Fryske Bibleteek (dy't ienris dochs ek de Imitatio-oersetting' útjoech) hjirre de foarstap naem. Biwarje ús foar fryske ‘Nobelreeksen’ en ‘Spiegelseries’ e.t.q., mar hwat bijgelyks de Wereldbibliotheek yn it hollânske taelgebiet docht - oarspronklik wurk en oersettings útjaen yn twa prizen, in legeren foar leden, in hegeren foar oaren - soe dat de F.B. foar it fryske taelgebiet alteast net bisykje kinne to dwaen? It soe faeks ek noch it ledetal fan de F.B. in stipe yn 'e sloppe rêch jaen kinne, wylst in fordûbeling b.g. fan it ledetal ek wer de jildlike mûglikheden rommer meitsje soe. It boppesteande oangeande de Fr. Bibl. is fansels mar as foarbyld bidoeld, mar de wurkwize fan de Wereldbibliotheek hat ús leau 'k yn Fryslân al mear to learen, as wij oan diz' tiid ta dien hawwe. Concordia res parvae crescunt! Yn ienriedichheit kin, né, sil ek dit lytse forskynsel, de fryske litteratuer, great wurde!

Sille wol ienris de ekonomyske omstannichheden fan it fryske folk as gehiel sa wêze, dat der in fleurich útjaen fan fryske boeken mûglik wurdt? Lit ús allegearre ússels en oaren neat wiismeitsje: hast elkenien bisteget syn lêste jild earder oan segretten as oan boeken. Mar lit ús dêrút

[p. 63]

net de konklúzje lûke, dat it, yn ús lyts taelgebiet, dat frâl ynwindich sa mottich is, gjin mûglikheden lizze, lyk as hjirboppe oantsjut binne. Lit ús oarsom de konklúzje lûke, dat it needsaeklik is - neist folle oaren dingen, dêr't de biweging wer syn oare organen foar hat of krije moat - to soargjen foar it ealste yn foar ús de ealste foarm: it fryske boek, ek de fryske oersetting fan it ‘frjemde’ boek, dat sa wûnderlik eigen, hwant sa djip minsklik wêze kin.

In biswier fan de side fan de ‘technyk’: it âlde adagium: ‘traduire, c' est trahir’. Ja sûnder mis, en forantwurdlik wurk is it tige, jin deroan to weagjen, en reitsje oan it litterair kunstwurk yn ien fan syn meast essentiële kanten: de tael, dêr't it yn skreaun is. Mar as wij net tobekskrille binne fan it oersetten fan hwat foar tûzenen west hat en noch is de wierheit ût Hebrieusk en Gryksk yn Frysk en yn Bare's Toradja en wit ik folle hwat foar talen mear, dan hoege wij, tinkt mij, it ek net to dwaen fan it oersetten fan hwat skientme is en hwat as humanum foar safolle mûglik minsken tagonklik wêze moat.