De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 3]

Dr. Giacomo Prampolini:
Wearde en wurking fan de lytse litteraturen.

Doe't ik, neist mear as fyftjen jier, op my naem om in algemiene skiednis fan de litteratuer to skriuwen, oponearren har gâns problemen, dy't ik fan to foaren op to lossen hie, en ien fan de earsten wie de fraech nei it al of net deryn biflappen fan dy litteraturen dy't men trochstrings de lytse of de twaderangs neamt. Eltsenien wit dat de offysjele, akademyske tradysje der tofreden mei is de litteraire skiednis fan Europa (foar dit stuit lit ik de Easterske wrâld byside) gear to fetsjen yn inkelde greate nammen: Dante, Shakespeare, Cervantes, Molière, Goethe; nou binne dat sûnder mis ûntwivelbere greatheden, dy't navenant likefolle bigunstige naesjes fortsjintwurdigje, de ieuwene rin troch, mei in maximum oan kultuer en forfining. Neffens dat stânpunt hat men sûnt lang in (nammers foar in part yn to skikken) skieding toweibrocht tusken de greate en de lytse litteraturen: nimmen kin yn twivel stean oangeande de wearde, of better sein de bitsjutting, tusken de Frânske litteratuer en b.g. dy fan Litauen. It soe bispotlik wêze en bisykje de wurklike forhâldingen op 'e kop to setten; lykwols, men docht de wurklikheit likefolle skea oan, as men de litteratuerskiednis fan Europa (of dy fan de hiele wrâld) skriuwe wol en men forjit dêrby de lytse litteraturen. En dat oer de kop sjen hâldt, neist in tokoart dwaen op it stik fan it skiedkundige, taelkundige en kunstsinnige, ek inkelde eleminten yn fan geastlik en steatkundich ûnrjocht.

It sprekt dan ek fansels dat ik yn myn wurk alle litteraturen opnommen haw, sels de ‘alderlytsten’, yn dy mjitte dat in kritikus, dy't faeks in bytsje tofolle oan it âlde hinge, my de siden ûnder de noas wreau dy't ik dêr oan wijd hie, ta skea (neffens him) fan in langer toevjen op it mêd fan de mear bikende en dus mear biwûndere litteraturen. Yndie kin it bêst wêze dat der noch gâns to sizzen bliuwt oer Cervantes en Shakespeare, alhoewol't men op in stuit in ûnwearsteanber forlet kriget om jin to biroppen op 'e swijsumens fan de biskiedenheit, dy't by einsluten ek in foarm fan biskaving is; mar it is net minder wier, dat der oer somlike arguminten alles to sizzen bliuwt - of bleau. Hwant

[p. 4]

tusken de monografy fan de learde philolooch en it mienskiplik, iepenbier bisit fan gâns wittenskip, leit jitte in lange wei to gean.

Yn it litteraire ramt fan Europa is it net allinnich in eask fan folsleinens dat men rekken hâlde moat mei de lytse litteraturen.. Men soe net genôch sizze as men opponearre dat harren ôfwêzigens tominsten wite plakken litte soe op 'e tael- en folkekundige atlas, sels al achtet men de kulturele atlas genôch foltekene troch de greaten. Noch party oare arguminten pleitsje foar de ‘Jiskepoetster’-litteraturen, en ik sil my der hjir ta bigrinzgje twa derfan neijer to skôgjen: allinne hja binne, elkmis op eigen wize, de folweardige en presize útdrukking fan it folk dat har wêzenet; allinne hja fortsjintwurdigje, yn in wrâld dy't roungear liket to gean ûnder it swiere wicht fan syn al to ryk kultureel forline, in prinsipe fan selsbiwuste libbenskrêft en fan waeksdom nei de takomst ta.

It forskynsel litteratuer is strang boun oan de factor sprake; de tael fan in litterair stik is, om syn ynhâld hinne, it lyktidich weefsel, it elemint dat, yn oarsprong en wêzen, perfoarst net to forfangen is. Elts dy't him der wolris op útlein hat út ûnderskate talen yn syn eigen hwat oer to setten, wit foargoed hwat by de oersetting libjen bliuwt en hwat der forlern giet, krekt as woe it him fan de oarspronklike tael mei gjin mûglikheit loslitte. En nou is it krekt dat eat dat, troch de wei fan de wurdmatearje, de lûden en de rhythmen, it djipste wêzen útdrukt fan it folk dêr't it gedicht of it forhael ta biheart - en dat folk soe op gjin stikken nei sa goed útdrukt wêze yn in oare tael as sines. Tinke yn it Spaensk, yn it Dútsk, yn it Russysk, dat is by einsluten net in healwize klucht. Mar dan hat elk folk dat in tael ryk is, syn tael, syn libben eigendom, it folsleinste rjocht om him to brûken, op 'e selde wize as men it tastiet syn eagen en syn hannen to brûken - en gjin inkelde wet fan steat of partij kin him dat rjocht ûntkeare.

Datjinge hwat in folk skriuwt yn syn tael is suver, is echt, is wier, en it is tagelyk it bitrouberste ynstremint foar de kennisse fan syn siele; de frjemde litteratuer, hoefolle tagedienens en geastdrift er towekker meitsje mei, sil yn de eigen tael net mear as it oerflak wearjaen, sil útrinne op neibauwerij en exotisme. Men kin jin noch tobinnenbringe it ûnwitten greate forskil tusken de neidichtingen dy't de Romantici fan de foarrige ieu joegen fan de folkslieten op

[p. 5]

'e Balkan èn de sobere, plastyske skientme fan de lyryske stikken yn it Servysk en it Nij-gryks.

Talen binne nammers organismen bijeftige mei in forbjusterjende libbensdrift: ieuwenlang kinne hja vegetearje yn it tsjuster, om hommels op to bloeijen as gefolch fan stjitten fan bûten ôf. Alle godstsjinsten mei in sindingsapparaet hawwe yn dit stik fortsjinsten: it Kristendom hat de Georgiërs en de Aethiopiërs laet op 'e wei fan litteraire skepping; it Boeddhisme hat itselde dien foar guon folken fan Midden- en East-Azië; yn de foarrige ieu en yn ús dagen hat it oersetten fan de Bibel oan party wylde folksstammen yn Afrika en Amerika it earste bigryp jown fan skreaune litteratuer, it earste sichtbere byld fan har eigen tael. En neist de godstsjinsten, moat men de ynternasjonale politike biwegingen neame: sûnt in tritich jier binne gâns Mohammedaenske folken, dy't wenje yn it Aziatysk part fan de Sowjet-Uny, nei't hja mei de skriften fan Marx en Lenin har eigen alphabet krigen hiene, dwaende mei in skreaune litteratuer to ûntwikkeljen yn har eigen talen, krekt dêrre hwer't ieuwen lang alles tabitroud west hie oan de mounlinge oerlevering. De wei, folge op it polityk-kulturele mêd, hat deselde west as dy't folge waerd fan de Kristlike tsjerken yn 'e earste ieuwen: men hat de factor nasjonale tael syn heechste wearde jown, ynpleats fan der bang fan to wêzen, lykas guon reaksjonaire regearingen yn dat âlde Europa lykje to dwaen.

De lytse litteraturen, sa skreau ik, hâlde ús in foarbyld foar fan selsbiwuste libbenskrêft en fan waeksdom nei de takomst ta; dit oan to sjen, en dat is út wittenskiplik en histoarysk eachpunt in kwesje fan great bilang, docht jin tagelyk tige goed: it liket as is men oanwêzich by in beam yn 'e maitiid, by in nije jonkheit fan it minskdom. Litteraturen as dy fan Katalonië, forhûddûke fan de dictator Franco, dy fan de Far-öer-eilannen, fan Fryslân, fan Estlân, fan Albanië, waechse yn in klimaet fan kleare minsklike biwustwurding, fan leauwe yn de ûnderskiedenheit dy't in birop docht op 'e gelikensens, en allegearre hawwe hja to striden tsjin ûnderskate wearstannen: it slimste is faeks de tastân fan de nasjonale tael dy't forfallen en forrustke is troch it net-brûken of alle kunstsinnige ûnderfining mist, suver hast berneftich-primityf yn syn uteringen. De striid bigjint, wurdt trochset en al gau hat men it earste stik fan 'e wei ôflein: dy fan it liet, it fers, fan de lyryske utering dêr't him it

[p. 6]

forline yn útsprekt en de takomst yn kloppet. De gedichten fan in lyts folk binne syn bilidenis fan leauwe yn it libben. Langer is oer 't generael de wei dy't laet nei it proaza, nei it foroverjen fan in ynstremint foar de geast dat waernimt en neitinkt; mar nei in foech tal jierren komme sjedêr op harren bar de earste forhalen, de earste romans yn 't ljocht, dy't artistike wearde ha. Op dat stuit hat de nije litteratuer de earste étage fan har wente al stean; hja hat it folsleine rjocht om ynskreaun to wurden neist har âldere susters. Gjin inkeld lytsachtsjen kin har mear skeine, gjin inkelde fijân kin har kleare bistean mear ûndertriuwe of forhoalen hâlde: hja giet op mars yn in wrâld dy't dwaende is himsels to fornijen, en dy fornijing hat hja ek har oandiel yn.