De Tsjerne. Jaargang 3

Op it harspit.
It sljochte folk en syn pommerant

Yn it ‘Nieuwsblad van Friesland’, d.d. 23 April, bisprekt J. Stienstra it boek Richt fan Reinder Brolsma. De boekskôging op himsels sille wy net op yngean: op it stik fan opneamen en neifortellen leveret de skôger lang gjin ûnfortsjinstlik wurk. Sels de opmerking: ‘Wy sizze it planút: nei de bifrijing hawwe wy noch net in nij útkommen wurk lêzen, dat der

[p. 157]

by yn 't skaed stean kin’, sille wy gjin útropteken bysette; it is mooglik dat de skôger Elbrich, Efter it tried en miskien De Pipegael net of net goed lêzen hat. Wy wolle Stienstra ek it rjocht op in eigen smaek alderminst ûntsizze, al sil Brolsma's lêste boek it by ús net fierder bringe as de kwalifikaesje: ridlik goed. It giet ús hjir dan ek net om de tokoarten fan Brolsma, mar om dy fan Stienstra. Wy helje oan:

‘It is mei ús Fryske skriftekennisse langeroan in nuver spul, as men de kritici leauwe mei. Der binne mar in mannich skriuwers, dy't it dy pommeranten nei 't sin meitsje kinne. Lykwols, as it sljochte folk it wurk fan sokken lêst, hellet it de skouders op en gnysket hwat fan “men moat wol gek wêze, as dat moai is”.’

Fierderop hjit it:

‘Ja, dy boekeminsken hawwe foar de Fryske saek mear biskrept as in hiel naesje fan biwegingslju en lêbbige kritici!’

It is dúdlik dat Stienstra hjir gjin suver spul spilet: hy bisiket mei arguminten út 'e iene sfear eat to biwizen yn 'e oare. Dat de atoombom Japan op 'e knibbels twongen hat is gjin biwiis foar de heilsumens fan dy fornimstige útfynst. Beide atoombom en folksskriuwerij-op-it-hjoeddeisk-peil kin men op syn moaist sjen as in needsaeklik (raar nei 't men hoopje mei ek tydlik!) kwea.

It is dus mei ús skriftekennisse alhiel sok nuver spul net as Stienstra syn lêzers foarpreket. It is earder nuver spul yn 'e holle fan immen dy't neffens syn eigen theory oannimme moat dat bgl. Vader Cats, Tollens en Jan de Hartog Hollâns greatste skriuwers binne, en Hooft, Huet en Vestdijk mei fan de minsten, hwant ‘men moat wol gek wêze as dat moai is’.

Oft de lektuermakkers dan ek út winstbijach, út forfeling, út nocht oan ûnnocht, of miskien dochs noch in bytsje út skriuwersdriuw ús yn har produkten forsûpe litte wolle, docht dan ek yndie neat mear ta de saek; oft hja it folk yn wêzen misledigje om't hja it alles wol foarsette doare: brike psychology, gûlderige romantyk en sabeare-réaliteit, of dat hja dochs wier-wier noch in bytsje har bêst dogge, it is dan fan gjin inkeld bilang mear. Sels de stavering kinne hja sa rûch mooglik mei omgrieme, en idiomatysk geef wurk hoecht net mear levere to wurden: it folk sjocht net sa krekt.

Stienstra kin gerêst wêze: foar himsels en oare pommeranten fan it ûnfolpriizge sljochte folk sil ynearsten noch wol genôch lêzen produsearre wurde. En dat naesje fan biwegingslju en kritici sil him ynearsten noch wol genôch stoffe ta lêbjen jaen. Hwant hja hoopje noch altyd ynmoedich op in efkes heger peil. Ek yn 'e boekskôging, Stienstra!

M.S.

Brief oan in mei-querulant

L., 10 Maeije 1948.

Bêste Fedde,

As it dy giet lykas my, ha wy beide ús moed net rjocht oer ús Gysbertpolemyk yn 'e lêste Tsjerne-nûmers. Hwant hwat men ek tsjin dizze

[p. 158]

polemyk ynlizze kin, net dat hja oer futiliteiten gyng en gjin bilang fortsjintwurdige foar oaren as wy beide. Likemin dat hja ûnweardich wie of fuortkaem út nocht oan ûnnocht, - in motyf dat men binammen hjir yn Fryslân sa tige graech tsjin elkenien yn it fjûr bringt dy't it mei in oar net iens is.

Hoe dan to forklearjen dat der, nei 't wy beide ús sin sein hiene, en beide op in net to sêftsedige wize de neitins fan ús greate dichter skeind, yn alle talen en dialekten swein waerd oer in kwesje, dy't doohs foar de lju mei pretinsjes op frysk-kultureel mêd noch wol fan min ofto mear bilang achte wurde koe?

Ik wit dyn biswieren tsjin myn andert: dat ik de striid oangie op in to brede basis, dat ik mei in swiere kneppel wer ris in mich deaslein hie, om dyn eigen wurden to brûken. As argumint tsjin de swijers jildt dit fansels net. En ek oars leau ik, dat it net alhiel opgiet. Dyn oanfal op G.J. gyng yndied út fan it tige smel front, mar de konsekwinsjes gyngen dochs fierder, dy binne dy miskien min of mear ûntkaem. Hwant net allinne hastou Gysbert as representative feguer yn de Fryske litteratuer èn biweging yn 'e kiif steld, mar ek: hwat bliuwt der fan in dichter oer as men syn styl sa kroandea forklearret astou dien hast? In deade styl is in deade man. Gysbert stiet of falt mei de wearde fan syn styl. Ik kin it dus net oars sjen as datstou him út Dichterlân forballe hast. En astou nou dysels weromlûkst op dyn smelle útgongsbasis, dan bitsjut dat foar my net dat ik tofolle út dyn artikel helle ha, mar datstou der mear ynlein hast ast efterôf forantwurdzje wolst. Nammers, dat dyn stik útgyng fan in tige smelle, particuliere basis, bitsjut net perfoarst in forsmelling fan de konklúzje, mar just in forskerping derfan. Krekt troch de persoanlike, subjektive toan fan dit tsjûgenis, wint it oan oertsjûgingskrêft hwat it faeks oan objektyf wittenskiplik fond mist.

Nei dyn stik haw ik net oars forwachte as dat de Fryske Gysbert-lêzers har en masse oponearje soene, pro of contra Gysbert of dy. Om dy lju foar to wêzen skreau ik sels myn biswieren tsjin dyn artikel, dy't hjir op del komme dat ik de fan dy forballe dichter alteast rêdde woe foar de snijseale.

En noch swije hja, ienriedich en lykmoedich. To min bilangstelling foar taelsaken en dichters? Mar de ‘Taelpraetsjes’ dan, dy't de hear Hof sa trou de gelegenheit jowe hwat fan syn orakelwiisheden op to spuitsjen? En de pielers en klauwers dy't Fryske wurden sammelje foar stikken boere-ark? De skoalmasters en professors dy't ús tael ûnderwize, resp. docearje? De striders dy't der foar stride? De dichters dy't der yn sjonge?

Wy moatte 't yn oarwei sykje. It wol my oan dat wy hjir stjitte op in eigenaerdichheit fan de Fryske yntelliginsje: in yntelliginsje dy't allinnich frijút wurkje kin as er syn objekten kronkreet en taestber foar him hat. In stik boerereau is konkreet en hat in konkrete namme dy't him sûnder tsjinstribjen op papier sette en opstjûre lit. In fersrigel fan Gysbert is net in konkreet ding, net in stik ‘tael’, mar in stik ‘styl’, - der komt ‘visy’ oan to pas. Dit is it misforstân by de hear Hof en syn discipels: dat hja styl foar tael oansjogge en de geast materiële mjit-

[p. 159]

stêven oanlizze wolle. Hof syn ‘tael’ is as ‘tael’ glêssuver, mar as ‘styl’ mislearre. De Fries hat in sneupersaerd, hy kin de dingen op in rychje sette, sammelje, kompilearje. Hy kin grammatika's skriuwe en wurdboeken. Hy kin de tael baes, mar komt oan de styl net ta. Hy is net by machte syn fynsten yn in visy to biflappen en dêrta de konkrete objekten los to litten. Moat er syn konkreta staljaen yn in abstrakte idé, moat er fan it ynsidentele oerstappe op it generale, dan ûntstiet der koartsluting, bikrûpe him Unlustgefühle en machteleazens omt er syn saekjes net loskrije kin fan it papier of de matearje. Hy kin it probleem lykwols net loslitte, hy wrokket en stumet der op om, it bliuwt him oan 'e hûd en oan 'e siele hingjen, it binearet en fortart him ynpleats dat hy it fortart. Wis, hy twivelet net oan in ideële wierheit boppe de materiële. Mar it idealisme fan de Fries is op syn bêsten in protest tsjin, en meast in machteleaze, ûncharmante ûntkrûpbiweging oan de matearje, - sjoch it earste striidskrift fan it ‘Striidboun’! Garmt Stuiveling hat ris hwat misliedend en faeks yn it bisef fan dat er hwat ‘goed to meitsjen hie’, sprutsen fan ‘dit zielsdiep levende volk’. It is wier, as men it sà opfettet: it Fryske folk krûpt eangstich forside yn syn siele en docht der in swier iisderen lid op. It hâldt dy opsletten siele mei soarch bûten syn warberens, bihalve op dy stuiten dat der eruptive koartslutingen ûntsteane. Dêrfandinne syn machteleazens foar de litteratuer oer, syn ûnmacht om yn ien felle taest it libben to peilen, syn flecht yn in swiete, sentimentele dream, dy't yn wêzen mei de siele neat to krijen hat, mar der in falsk surrogaet foar is. Dy't hjir fan ‘djipte’ praet forjit, dat in djipte dy't net yn in normale forbining mei de oerflakte stiet, gjin djipte is, mar in hoale dêr't har giftige gassen yn ûntwikkelje.

In oerflakte dy't net by de djipte komme kin, - in ‘tael’ dy't gjin ‘styl’ wurde wol, - uterlike feiten dy't net nei de ‘visy’ trochstjitte kinne. Sjodêr, miskien, hwerom't de Friezen dy en my yn ús himd stean lieten.

Mar lit ús gerêst wêze. Oer 10, mûlk 15 jier, as foar ús de saek al lang útiten is en wy oare dingen oan 'e holle ha, sil der op in gearkomste in man mei de foarholle yn tearen oereinrize en ús foar ds skinen smite hwat wy doe en doe alris oan Gysbert Japiks missein ha. It is in treast foar in dearoune polemyk. In meagere treast miskien. Mar Fryslân hat de tiid. En miskien dat ûnderhân de authenticiteit fan it swurd fan greate Pier de geasten en pinnen ris linich hâlde kin.

Tige de groetnis fan

A.W.