De Tsjerne. Jaargang 3

[p. 145]

Marten Sikkema:
Ungroun

Ientoanich dinderjend skoude it troch de tsjusterte. Ut en troch floite de lokomotyf, fierôf, mei in heech eangstich lûd, rattele der in skille oan de baen, en skeaten tsjustere munsters by de finsters lâns, stoarjend út lytse slûge eagen. Dan houd suster it boekje deun by de spleet fan de fortsjusteringskape en sei in namme: frjemd, mar mei hieme lûden. Lûden út hokfoar tiid? Troch de rútsjes skimere in wrâld sûnder moanne, in dizenige ûneinichheit dêr't er as in drinkeldeade yn omsweve: op, del, fansiden.... Sa skoude it stadich yn 'e nacht op. Doe wie der in wiele dy't him gounzjend en siizjend efterútsûge.

Hja naem him yn 'e earm, foarsichtich, as wied er in bern. De doar foel iepen. Under de kape mei heale ljochten swurven hja nei de útgong dêr't de man yn syn hokje stie: lêste wachtpost foar de nacht dêr't it stadich út wei reinde mei swiere dôve drippen. Nei de binearing fan reek en steam wiene de dampe roken fan de hjerst suver en woldiedich. As yn in dream giene hja by huzen lâns, guon swarter as de dea, oare noch libjend troch skriele ljochtstreken by de kleden lâns. Heech sangeren in pear fleanmasinen; bytiden saeiden ljochtkûgels del, mei in readeftige lôge tsjin de dakken oan. Dan krige hja him efkes stiver yn 'e earm, mar hwat joech it? Hy hearde beammen boppe him rûzjen, en it stienguod, dat knerpe ûnder har fuotten. Doe sieten hja yn 'e keamer.

Swijend hie de man him in hân jown, doe wied er pypkjendewei wer yn 'e hoeke gien. De âld frou poke it fjûr op. Wie dat suster? Of wie it immen fan dy âlde kleurde printsjes, sa'nt mei knibbeljende mannen yn lange kladen? Mar in berntsje hie hja net yn 'e skurte. It krúske op har kape ljochte hieltyd fierder wei. Doe't it petear bigoun sakke er súntsjes wei yn 'e stoel. Dizze reis kaem gjin ein oan, ûnder in dûnkerblau forwulf dêr't de lytse stille stjer fan it gaslampke súntsjeswei yn forblikte.

- Hy hat in healjier by ús west. Sûnder ûnthâld dêr weikaem, mar oars soun en wol. Dy't der mei him ynsieten wiene alle fjouwer dea. De tiden binne wreed.

Dy yn 'e hoeke naem de piip fan 'e mûle, bûgde foaroer en wiisde nei it lewant, nei in greate soldatefoto:

[p. 146]

- Wy hiene ek in jonge.... ien jonge, 19 jier wied er doe't er.... It libben is hurd foar âlde minsken.

- Foar allegearre. Hwer libbet men foar? Miskien foar oaren dy't jit libje. Dit is in útkomst foar him en foar ús: wy hawwe gjin plak foar sokken, einliks. Sjoch, hy sliept.

De âld frou poke fûleindich yn 'e kachel om.

Dy winters wenne er by baes smid en de frou: ienfâldige swijsume minsken, dy't net mear tsjin him seine as nedich wie, mar him as eigen forsoargen. Deis die er in hântaest mei yn 'e smidte, jouns nei it wurk stoarre er in skoftke foar him út, winske goenacht en gie nei syn keammerke. Dêr foei er langút op bêd, yn in leadswiere sliep, dy't duorre ont de âldfrou him moarns derôf rôp. Wied er hjir lokkich? Yn elts gefal tofreden. Forline en takomst frege er net nei. Mooglik hie it altyd sa west en soe it ek altyd sa bliuwe.

Mar de maitiid kaem, mei farske roken dy't nij libben wytgen, mei sjongende fûgels yn beammen dy't op útspruten stiene. En hja wie kommen dy't er kend hie, al wist er net hwêr en hwannear.

- Dou hjitst fan Marja, hied er sein.

- Ja, Maria. Mar hoe witst it?

- Earder ommers, doe't wy.... Mar de mist fan it forline loek net op. It die der ek net ta; hy hie ek it rjocht net to sykjen, to freegjen, to witten. Dêr wie de ûngroun.

Hja kuijeren it lân út, dy sneintomiddeis. It trille oer de fjilden, ljippen tommelen oer de wjuk, skriezen rôpen. Boerefammen hiene molken yn in jister, stoer yn har blauwe oerstrûpers. Keallen stiene to drinken oan in krêbbe. In jonge hie fjouwer skiep oan it stek set, om se to melken. In lyts famke mei lange ljochte frussels struide hinne-iten oer 't hiem. Alles oars, en dochs bikend. Hie it hjir wol west?

By in âld hikke hied er it har frege:

- Marja, hastou dit alris earder meimakke? Marja?

- Alle jierren salang't wy hjir op it doarp wenje.

- Né, dat net. Mar hast hjir earder stien, by dizze selde hikke, mei ien dy't.... dy't hjir earne wenne?

- Hwat west hat, hat west, lake hja. - Nou steane wy hjir.

- Mar sjoch dan, Marja....

- Siz dochs Maria, sa hjit ik ommers!

Hy seach har skerp oan, nou eins foar 't earst. Hja wiene frjemden.

[p. 147]

Hy wie meigien nei har hûs ta. Yn it tún siet in man yn unifoarm.

- Myn broer.

Kwealik kaem er oerein út 'e reiden stoel:

- Ja, nim my net kwea-ôf. Ik haw der in stive poat fan oerhouden; sa hat elk hwat. Yn swier fjûr moasten wy foarût, in hel wie it. Ik soe yn dy trachter springe, foar dekking, mar dy smjunt roaide op my. Hwat hie ik him dien? It gong my troch de knibbel. Mar ik haw him útblaesd foar 't ik fan 'e prikke gong. Sa hat elk hwat oars, mar beide nei de hel....

- Alwer dat illindige forhael. Hoechst dy net to ûntskuldigjen om dy foet. Kinst it net helpe ommers. Hwat moatte de minsken fan dy tinke? Kinst tominsten tsjin frjemd oer fleuriger dingen prate.

- Dou hast gelyk, suske, ik hie tûker wêze moatten; dan hie ik noch geef west. It is by einsluten allegearre eigen skuld, hwat seistou maet?

- Ja, alles is eigen skuld. Der wie ek in oanfal op in âld kleaster. Doe gie de foarhoede to fier en forlear de forbining. Liket min, soks. Njonken in boskje wiene twa eagen ûnder in helmrânne. Mar hy miste, syn kûgel gie floitsjend bylâns. Doe foei it skot. It bloed spuite him ûnder de helm wei. It moàst wol; mar sa'nt kin bern hawn hawwe, en in wiif. Oars hie Marja gûld, en der binne ek dy't noch net gûle kinne, se binne to lyts. Hwat in gekkeboel.

- Wiestou dat sels, maet, tink?

- Dy hast knap dellein, sei de sersjant, dat is my in segret wurdich. It wie de earste.

- Doe bistou dus moardner wurden. Hwat siz ik? In held ommers, wy binne ommers allegearre helden neffens de krante?

- Ik wit net. Ja, miskien haw ik it wol west.

Hja hie him thúsbrocht. Yn 'e doarpsstrjitte waerd oargelspile: it folksliet. Martiael roun er yn 'e pas. Mar de wurden wiene him ûntkommen.

Yn 'e doarpsherberge drok praet en muzyk. Reek kringele om 'e lampen, hieltyd tsjokker. Immen houd in taspraek, de stim fan de kaptein: mei Gods help sil de fijân forslein wurde...

- Hwêrom moatte de jonges it dan opknappe, sei immen njonken him.

It muzyk sette wer yn. In greate flagge hong oan it lewant, lyk as yn alle kantines. Op sé bigrave se jin dêr noch yn, wy wurde sa mar earne yn 'e groun treaun....

[p. 148]

- Kom nou, it is hast dien. Wy rêdde it wol, hwat seistou?

- Ik sil jim myn foto's ris sjen litte. Dat is ús pleats, sjochste.... de finne mei de kij.... op 'e eftergroun it wite tsjerkje dêr't wy alle wiken hinnereizgen. Rjochts de froulju, lofts de mânlju. Ik sjoch domny noch stean: - ... de mienskip fan 'e hilligen, de weropstanning fan it flesk en in ivich libben. Amen. Dan sette âlde Ipe yn op it oargel. Sil ik fierder gean? Hwêr wie 'k? Ja, domny hat moai sprutsen by syn grêf. Krekt 19 jier wurden. De earste fan ús bataljon. Soks kin men alderbêst mar sa gau mooglik forjitte, nou? In bêste maet, ja. Sjit mar in pear bommen ekstra ôf, deis, en sjong jouns by de âld harmonika fan de korporael dy't better spylje kin as it ding wol en sels ek ferskes makket, oer neakene froulju en sa, wolris hwat skunnich, mar hwat hindert it? De earste is ommers forline wike bigroeven, mei militaire ear om't er syn plicht dien hat. En domny hat der tige moai by sprutsen om't er noch sa jong wie. As we hjir wei geane sil ik hwat blommen op syn grêf bringe; as ik it noch fine kin. It komt ek net sa krekt, der is dochs neat fan him oer.... Sjoch, dit is ek in moaijen: ús heit mei de merje. Us heit is in earsten hynsteman. En hjir: mem, Marja, de lytse jonge. Twa jier is er nou. Hy liket op my, sjogge jim wol? Net to hoopjen? - It reint ek werris, hearre jim wol? It reint altyd yn dit rotlân.

- Hwat docht it derta? Hjir yn 'e tint is it ommers droech.

- Hark, by de fjirde kompy wurdt sketten.

- Hjir is 't moai rêstich. Dy post is ek opromme, dy't it hyltyd op dy forsjoen hie. Hy skeat oars biroerde min, de keardel....

- Ienkear skeelde it net folle. Doe tikke syn kûgel tsjin 't ramtwurk. Ik hear alsaleaf it tikjen fan 'e rein op it seil.

De kaerten lizze op 'e tafel. De korporael spilet mirakelse moai: hy hat in best sin, joun. Der wurdt in smout forhael forteld, oer in ‘mokkel dat him wol hise koe’. Dy mei de piip oan wurdt lilk: - Myn faem sille jim ôfbliuwe! De korporael hat syn nocht, hy smyt it spylding yn 'e hoeke. Yn in oare tint giet in gramofoan: juster bútmakke by in aksje. Spitich dat de measte platen fyn wiene. ‘Sambre et Meuse’ spilet er, en ‘Eare sij God’. De nudle liket stomp to wurden. En der sit ek in skuor yn 'e plaet: Eare sij - tik - eare sij - tik -. Nou jowe se him in stjitsje, de himelen komme der tominsten wer by.

It oaljepitsje rekket op. - Skik dou mar hwat nei it ljocht ta, it haedstik moat út, nou ? Dat kin ek net bêst oergean, moarn pikke se him faeks. Net in minne knaep oars, mar hy hat hwat

[p. 149]

tofolle leard om mei to kaertspyljen; hy lêst ek wol fersen en sok spul. Mar in goeije Kristen: as ien fan de kaertspylders flokt, freget er oft it net hwat skikt wurde kin. - Mar ik haw myn lêste segret forspile, hwat deale! - Hindert neat, dan smoke we mines togearre wol op....

- Dat slet, net? Trije jier forkearing, en nou hat se my ôfskreaun. De oare kaertspylders dogge der noch in skepke boppe-op: dat forflokte slet... - Dêr hawwe jimme fordomme jim net mei to bimuoijen, it wie myn faem oplêsten! - 't Is ek nea nei 't sin!

Sa wurdt men, as men der ienkear trochhinne is. Hy hellet de hân troch it hier. Hjir sil er mar net oer skriuwe, nei hûs ta. Se sille wolris kjel wurde, as wy thúskomme. It giet se dêr gau to raer. Hoe kin men ek wille hawwe hwannear't der oan 'e oare kant guon oan flarden yn 'e boskjes hingje. Soks is ommers wreed. It is ek goed dat se hjir net komme kinne: al dy skoandere jonges mei ien tekken om oer de flier, of nachts yn 'e stelling oan 't kjeldlijen. En dat sjitten en al dat bloed! Dêrfoar hawwe se net kromlein, it is in griis. Mar hwa wit bringt in kûgel foartiid de oplossing. Men wit suver net mear hwat it bêste is.... Sa is it libben, hjirre.

‘.... en we sille se nea forjitte!’ Applaus, it muzyk set yn. De seale rint stadich leech. Tusken baes smid en de frou stoarrelet er nei hûs ta. It hie in moaije joun west, seine hja, en de fallenen hiene har eare wol krigen. De oaren ek....

De dize dy't op 'e hinnereis hongen hie, wie oplutsen. Marja, heit en mem, de lytse jonge.... Hy hie der by west, yn dy tint. Hwêrom wied er nou hjir? Dêr wiene ommers fjouwer libbenen, dy't op him wachten? Hjir wiene trije deaden: de twa âlde minsken en de jongkeardel oan it lewant. En hy hie hast de fjirde west, hjir yn in frjemd doarp. Hied er dan gjin rjocht mear op syn eigen forline, jinsen op 'e pleats, by Marja en de lytse jonge, en heit en mem dy't stil libben yn 'e foarein? Earne wie noch in brek, in tsjuster gat, in ûngroun, mar hwat soe dat? In minske hat dochs likegoed syn rjochten....

Der wie ommers ek noch in takomst. Dy moast dêr wêze, en nearne oars. Op in moarn stie er oan 'e greate dyk. Hy hie in gefoel as gong er mei forlof. Hy stiek de hân omheech.

Fé yn 'e greide, de dyk, de opdyk, de reed mei de beide hikken.... Nou soe de pleats gau efter de beammen weikomme. Hy seach it âld bargehok al. Hy wie thús. Hjir wied er thús!

[p. 150]

Mar hwat like alles nuver. Wied er hjir wol toplak? Hy roun hurder, in frjemde skrik yn 'e fuotten. Doe seach er it:

In hússté mei hwat swartbleakere resten fan muorren, in skoarstien bryk omhegen, as in warskôgjende finger nei de himel wizend. In pear djippe bomkraters gappen him oan. Straf of needlot? Needlot of straf? Hy siigde del op in ôfbroazele muorke, en gûlde, hy, de hurde frontsoldaet.... Hy lei yn it bedsté, moarns bitiid; strak soed er nei skoalle ta. Heit en mem wiene der al ôf. Hja sieten oan 'e tafel, mei it théguod tusken harren yn. It pitsje baernde yn it stoofke. Hy lei mar stil hwat to sjen. Heit stoppe de piip en sette de pet op. Mem snie syn bôlle yn dobbelstientsjes. Hja wie sa goed, mem.... De lytse jonge sit yn 'e tafelstoel. Marja hâldt him de rinkelbel foar. Hy slacht dernei. Marja glimket nei him: Moatst ek hast fuort, net? Ja, de skoarstien moat rikje.... Hy giet oerein. De skoarstien rikket net mear.

In âld man komt út it arbeidershúske wei, mei tuolle, amer en spantou. Hy sil om 'e hikke hinne. Ynienen sjocht er op:

- Sille Jo de saek hjir ris opnimme? Ja, it is hwat, fjouwer deaden hat it koste, dizze grap. En de forlerne soan noch net thús. Dy is gek wurden, sizze se, of ûnnoazel tominsten, earne oan it front. Ik sil de kij salang mar melke, it wurk moat trochgean, sei de âld boer altyd.

- Ik, ik bin de forlerne soan, Ipe, wol er sizze, mar hy kin net. Dit wie it forline dêr't er gjin rjocht mear op hie: hy moast ommers better? Hwerom noch better? Fjouwer deaden, dizze grap. Mar it wurk moat trochgean, ek sûnder dat der in takomst is.

Optsjen! Tanks foarop! Hy set de koptelefoan om 'e holle. It lûk wurdt tichtslein. De motor gounzet, de krûpbannen raze oer de dyk. In bochtige dyk, fol granaettrachters. Minen sille der wol net lizze: de fijân is to hastich ôftein. In fleanmasine blikkeret oan 'e loft: fjûrlieder fan de oaren. Hwer binne uzes? Fierôf rikket it. It is near yn 'e wein. Jins holle koe wol barste! De telefoan: anti-tank-fjûr fan rjochts! Neat oan to dwaen, ús stikken drage sa fier net. De maten nimme dochs har plak mar yn. De dyk.... de dyk.... Ride, inkeld mar ride. Oer de brêge binne hja feilich. Hja rêdde it wol. Fjûr sjit út de bosken: anti-tank-fjûr fan rjochts! Hwêrom gjin bommen derop? Mar ús fleanmasinen binne krap. Om de kraters hinne ride.... net dertroch. Men soene oer de kop gean.... Der wurdt op ús sketten. Mis! Mis! Hja sille it helje, it moat, it moat!

[p. 151]

Dan wit er dat hja it net helje. It slacht njonken him yn, it lôget, izer skuort, bûgt fansiden. De wein slingeret, dounset. Heit en mem by it thépitsje, Marja mei de lytse jonge, de taspraek fan de kaptein: helden, helden.... De mienskip fan 'e hilligen, de weropstanning fan it flesk, en in ivich libben. Amen. Ja, in ivich libben foar allegearre.... En fierders inkeld de dize, oer de lannen, oer it doarp, oer de hiele wrâld.

Se hawwe him jitris fuortbrocht: in libbene ûnder de libbenen. Mar syn siele wie fan de wrâld ôfstoarn, foargoed.