De Tsjerne. Jaargang 3

[p. 152]

Fedde Schurer:
Litterair fetisjisme

Forline jier is myn freon Hein de Bruin forstoarn. As juster heucht my de moaije maitiidsdei, doe't wy togearre de Súdlike Wannelwei útrounen en delstrieken ûnder 'e werande fan in lytse lunchroom, dêr't wy in yngeand petear krigen oer syn forhâlding as Hollânsk skriuwende Fries foar de Fryske litteratuer oer.

Hein is der net mear. Mar as ik nou yn Amsterdam kom, en ik gean oer de Wannelwei, dan f iel ik oanstriid om in plak to sykjen op deselde werande. Deselde reiden stuollen steane der noch: hjir siet ik, dêr siet hy. Ik fiel it oantinken oan de sitewaesje sa't dy wie wer yn my oprizen, en it petear stiet wer yn detail foar myn geast.

Dit is in gefal dat elkenien kear op kear bilibbet. In gewoan assosiaesjeforskynsel.

As de lêzer fan dit artikel nou tafallich yn Amsterdam komt, hy giet nei de Wannelwei, siket deselde lunchroom op en giet yn 'e selde stoel sitten - hy hat Hein de Bruin wol net persoanlik kennen, mar hy lies syn Job en biwûndere syn Paulus - dan sil er it ûntjaende maitiidsgrien sjen, it sil him opfalle dat de tsjinfeint net hastich en de kofje net bêst is, en dat it noch frissernôch is om bûten to sitten. Mar tinzen oan Job en Paulus twinge har net op. Ienfâldich omdat hy der sels net by wie, en der yn syn geast gjin assosiaesje bistiet tusken Hein de Bruin en dizze meubels en dit formidden.

Hy giet toloarsteld wer nei hûs, en fynt himsels miskien in tige ûngefoelich minske. Ek dit is neat bysûnders. In ding kin allinne dan ta fetisj wurde, as it diel útmakket fan in sitewaesje dêr't men sels ek diel fan útmakke hat.

De ûntkenning fan dizze wierheit is oarsaek fan gâns ôffal en toloarstelling.

Der bistiet in cultus fan histoaryske en litteraire relikwiën, dêr't in lyts byldestoarmke in skoan ding foar wêze soe.

Ik waerd hjir wer op brocht, doe't ik yn ‘Litterair Paspoort’ it artikel fan Adriaan Morriën: ‘Bezoek aan 1e Cimetière Marin’ lies. De Frânske dichter Paul Valéry hat oan dit ‘Tsjerkhôf oan sé’ in gedicht wijd, en hy is der sels letter biïerdige. Morriën hat Valéry net kennen, en him yn gjin gefal op dit sté ea metten. Mar hy skriuwt: ‘Wij hadden er omstreeks

[p. 153]

het middaguur willen wezen, om het gedicht zo goed mogelijk te kunnen reconstrueren.’

Omstannichheden, selskip en waer wurkje lykwols net mei, en de reconstruksje giet net troch. Fansels net.

Dit tsjerkhôf is op gjin inkelde wize bilangriker as elk oar tsjerkhôf.

Nayfwei soe men sizze kinne: goed, Paul Valéry hat it inkeld mar biskreaun, mar dit is dochs de echte ‘cimetière marin’. Dêr leit krekt it misforstân. De echte ‘cimetière marin’ is yn it gedicht fan Valéry, en oars nearne.

Men bigrypt net mear fan Ruysdael, as men de echte mounle, net mear fan van Gogh as men it echte pear ôftrape skuon dat er skildere of de echte ierpeliters dy't him ta model tsjinnen, to sjen krije koe. Hja soene jin allinne dan hwat sizze, as men se stean sjoen hie wylst it kunstwurk ûntstie, dat harren transformearre, forhearlike en opheve ta de steat fan kunstwurk.

‘It hart’ fan Douwe Tamminga is in prachtich fers, mar in hart is op himsels net bilangriker as in baerch, en as ik ien fleanen sjoch troch de Nijemarder bosken, dan tink ik net: ‘soe dit him ek ris wêze kinne?’

Dit misforstân ûntstiet as men de saken omkeart. It kunstwurk, oft it in gedicht, in byldhouwurk, in skilderij of in muzikale komposysje is, wie gjin middel om ús de dingen sjen to litten sa't hja binne. Krekt oarsom: de dingen hawwe foar in lyts diel tsjinst dien ta it ûntstean fan it kunstwurk. Dêrmei hawwe hja har tsjinst dien. Hja kinne inkeld dyjinge noch hwat sizze, dy't by it skeppingsproces oanwêzich en der op ien of oare wize yn bitrutsen wie. Der is gjin inkelde reden om it hoekje reid, dêr't Gezelle syn prachtich gedicht by skreau (as it in oanwiisber hoekje is, dêr't ik noch net wis fan bin) earbiedich ôf to snijen en earne yn in Flaemsk museum oan stûken to setten. En as de gids it dan bistean soe en siz tsjin de bisiker: ‘En kijk meniere, hier ,hebt ge nu het ruisend ranke riet’ - dan soe it gedicht mei it reid forballe wêze yn in enoarme bilaeklikens.

Like ridicuul hawwe de grêfstiennen fan Sète foar Morriën west: it slimste is dat ek it gedicht yn gefaer kommen is troch in biswierlik mear to forbrekken profane assosiaesje.

Ja, dit soarte fetisjisme is net ûnskuldich; it profanearret in kostber geastlik bisit, it docht oanslaggen op it geve byld fan ús fantasij. En dat is it ienich bilangrike. Ik haw der gjin forlet fan, om de ‘echte’ Olyfberch en it ‘echte’ hôf fan Gethsémané to sjen, en it suvere byld dat ik der fan út 'e Bibel haw, bidoarn to krijen troch in iiskarke of in weismiten bananeskyl.

[p. 154]

Gjin strjitsje yn Delft kin ‘echter’ wêze as dat fan Vermeer, gjin libben hart kin my deselde sensaesje jaen as it gedicht fan Tamminga, dat libbet as in hart.

Dêrom bin ik wers fan beafearten nei histoaryske plakken, as ik sels de histoarje net mei bilibbe haw, omdat ik wis bin de oansluting to misten.

Ik winskje de pleats dêr't Ulbe van Houtens Haitse Holwerda wenne, net yn natura to oanskôgjen, noch de ‘libbenspiip’ dêr't Piter Jelles út smookte.

Sawol it Rembrandthûs as it tún fan Guido Gezelle, sawol de Auricher Upstalbeam as it Gysbert Japikshûs, sawol it swurd fan Greate Pier as it echte kleaun ‘fyn sajetten’ fan Auke Boonemmer litte my kâld. En net inkeld dat hja my kâld litte, ik fiel my hâlden om it contact mei harren to mijen, wol ik in wêzentlik bisit net kwyt wurde.

It fetisjisme, dat op dizze dingen útgiet, is in bihindering foar de funksje fan it kunstwurk, dat syn bitsjutting krekt hjiroan ûntlient dat it him frijmakke hat fan it tafallige, en yn 'e romte libbet.

It is de stof, dy't de geast fan syn plak forkringt. It is it steigerwurk, dat it útsjoch op 'e kathedrael weinimt.