De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 163]

Anne Wadman:
In Memoriam André Scholten
In persoanlik oantinken

Twa mominten springe nei foaren ut de krapoan tsien jier dat ik kunde oan him hawn haw. It bigjinpunt en it einpunt fan ús freonskip.

It bigjinpunt: in simmerfakânsje op Skylge, Augustus 1935: in hege, lije bolbjirken wyn en in oerdiedige sinne op dunen en spjirrebosken; de wankelmoedige rykdom fan in jonkheid dy 't him skrutelerwiis de rykdommen fan it libben en fan de bloeijende ierde biwust wurdt. Ien'yn it puberteitstiidrek mei de earste lange broek oan en it earste offysjeel tastiene pakje sygretten yn 'e bûse, dy 't him ûnwennich en houterich biweegt tusken âlde minsken en bern, mei syn ûnbihouwenens gjin rie wittend, skou, sykjend en taestend om in hâld en om hwat oanhâld yn dizze frjemde nijichheid. Dêrtsjinoer hy: folslein de âldere en wizere, en lykwols: jong, idealistysk, fol plannen, great en heech útsjend oer de wrâld en syn bitizingen. Tusken dy twa in eachopslach fan moetsjen, herkenning, in petear.

It einpunt: in Novimberdei yn 1944, griis en tryst, stoarm en rein oer de keale flakten fan Fryslân yn oarlochstiid. Deade tûken dy 't rêstleas tsjin de bireinde glêzen slane en swypkje. Underdûkerstiid en eangstige spanning, elke dei wer: komme se, komme se net? Dan yn ienen in deabrief, dagen en dagen to let. Men stiet der mei yn 'e hannen en leit it wer del: is dit sa wichtich, nou 't wrâlden forgeane en folken útmoarde en opjage wurde? Miskien komt aenst de Griene en dan giet it om eigen libben of dea. Pas efterôf komt de pine, de ûntroering, om hwat forlern gien is, de wrange spyt om hwat net foldragen waerd yn de dagen tusken dizze twa mominten yn: de petearen, loftich en swiersettich, float en heakjend, wifkjend en tantsjend, earlik of ûntwikend, yn 'e âld pastorij fan Aldeholtwâld en letter de modernere, saeklike fan Lippenhuzen en Skingen, - in symboalyske forsaekliking dy 't lykop gyng mei de forkoeling fan ús freonskip: it stadich oanwinnend bisef fan ûngelikense wegen gean to moatten, dy 't elkoar allinnich

[p. 164]

mar wer kruse koene yn in lêste, bislissende slach, de botsing fan twa libbenssfearen, twa yntelligentsy's, twa persoanlikheden, potensjeel lykweardich miskien, mar dy 't elkoar yn wêzen net fornearden, dy 't fregen om en wachten op in skerpe formulearring. Dat dy formulearring weibleau (ûnmacht oer de formule? of skrutelens foar de konsekwinsjes?) makke fan dizze freonskip hwat healslachtichs, oan 'e iene kant in geduldich, hast psychologysk en wittenskiplik waernimmen, mei lykwols mominten fan amper forhoalen ûngeduld, in faderlik riejaen, in wanmoedich hâlden en kearen, - oan de oare kant in brek oan hâlding, oan rjochtutens, oan de nedige navrante earlikheid, in ûncharmant tsjinakseljen, in gearfandeljen fan alle lytse en leffe puberteitsheblikheden en nuverichheden, dy 't by nimmen oars sleet founen.

Der heakke eat, wy wiene útpreat, sa likernôch, oer de âlde dingen. De ien wie dwaende mei it forline efter him ôf to brekken, foarsafier 't in minske dat ea kin, de oare hie twingender en needsaekliker to dwaen as in dwersbongelich discipel yn it rjoch te spoar to hâlden, dy 't de pretinsjes hie dat er him sels wol rêdde koe.

En foar in fuortsetting fan de freonskip op foet fan gelikensens, as man tsjin man, bistie einliken gjin oanlieding. Dy koe allinnich, alteast sa liket it my nou, efterôf, ta, bistean yn de âlde mar troch de jierren oerwoune forhâlding fan âldere ta jongere, fan meardere ta mindere, fan learer ta learling. It is dochs wol nu ver dat ik nea de moed haw haw him to doukjen en by syn foarnamme to neamen, - en dat hy my dêr, ek yn letter jierren nea op oanstien hat. Yn ús omgong libbe dat forline fan master en discipel to sterk dan dat wy der los fan komme koene en op 'e nij bigjinne, fral net sa lang 't de skiedingen en forskelen net útsprutsen en formulearre wiene. Op 't lêst kin freonskip allinnich bistean as men in bipaeld ‘bilang’ by elkoar hat. En ik leau dat dat bilang ûnder de omstannichheden fan de lêste jierren (miskien ek troch it to fier fan elkoar ôf wenjen) fan beide kanten ûntbriek. Us bilangen en bilangstellingen leine sa alhiel forskelende kant út: by him hoe langer hoe mear it tsjerkewurk en dat foar de doarpsmienskip (foar safier 't syn swak omskot it taliet), by my de eigen stúdzje en de litteratuer. Sels hwer 't ús ynteresse-

[p. 165]

sfearen elkoar rekken, yn de litteratuer, forskeelden wy himelsbreed, wylst hy it dochs krekt wie dy 't my ta Fryslân en ta it dichtsjen en skriuwen brocht (mar hwa sil sizze, hoe 't it roun wie, hie hy der net west?) Foar him, mei syn seldsume reseptive bigaefdens yn dat stik, koe de kunst nea mear, of nea hwat oars wêze as in ryk en forsierjend oanfolsel, of in ‘muzikale’ fortolking, fan syn religieuze en ethyske forwurvenheden. ‘De poëzij as liturgy’, hat er my ris skreaun, nei in ûnweardige en brike oanfal fan myn kant op in liet fan sines foar de frijsinnige jeugdbiweging. Hy wie mear reseptyf as produktyf, mear kunstleafhawwer as artyst, it ‘tsjin de trie’ wie him folslein frjemd, foar him raenden it ethysk en it aesthetysk ideael gear, yn de hegere synthese fan de folslein suvere minske dy 't him duorjend foar eagen styng.

Om skeppend kunstner to wêzen wie hy in to harmoanyske natuer èn... to earlik, to ûnearsuchtich, to pynlik fan artistyk en ethysk gewisse, soe 'k hast sizze wolle.

Hwat er oan dichtwurk neilitten hat, in bondeltsje Hollânske poëzij, in Fryske oersetting fan Coleridge: ‘Ballade fan de âld matroas’, en de Fryske bondel ‘Jiergong’, it is technysk tige knap wurk, mar minsklik bisjoen fan mear bilang as litterair. Tekent binammen ‘Jiergong’ de minske ta fuotten út, yn syn ûneinige leafde foar de minske en de natuer yn ûnforwrigbere forbounens, yn syn gefoeligens foar de wikselingen yn de jiercyclus, yn syn duorjend projektearjen fan de natuer en syn sfear op de phasen yn it minskelibben, yn syn gefoeligens foar en syn idealisearjen fan it ‘Frühlings erwachen’ fan de puberteit, - dochs treft, nettsjinsteande inkelde sublime fersen yn dit typografysk hwat al to dekadint forsoarge boekje, iderkear wer dat tokoart oan ynspiraesje, as gefolch fan in tofolle oan harmonij. Dizze fersen binne net spûntaen ûntstien út need en twang, mar muoisum opboud út de aesthetyske boustiennen dy 't sa mannichfâld yn syn geast réleine.

Miskien hat de daemon fan de twastriid yn him libbe, mar hy utere it net, en hat it ek net útfochten, wol 'k leauwe, - hy gunde dy twastriid gjin plak yn syn wêzen. En artistyk útfochten hat er it alhiel net, hy swei poëtysk, nei syn ‘Jiergong’ en hie dêr frede mei. Men kin it miskien better omkeare en sizze: Doe 't er swei hied er der frede mei dat er ea dichte hie.

[p. 166]

De greate wrakselingen en forskrikkingen fan de tiid rekken him wol, - mar hy liet it net blike, it wie krekt as gyngen se achteleas oan him foarby. Syn soasjalisme like dêrtroch ek hwat ûnwêzenlik, nei gjin inkelde kant bigrinzge. Der wie eins hwat oan syn hiele wêzen, dat gjin grinzen, gjin fêste omliningen koe. Miskien hat it yn lêste ynstânsje dàt west dat makke, dat ik gjin baet fine koe by hwat ik neamde de ‘lauwe thé’ fan syn Frijsinnich Protestantisme. Dochs koe hy de selsbigrinzing wol, binammen yn letter jierren, mar dy like net altyd natuerlik, mear ynjown fan syn swakke lichaemlike konstitúsje as fan syn wrâldskôging. Mar faeks hat de twang fan de tiid him ek hjir jilde litten. Doe 't ik him ris in rigel út syn jeugdbiwegingsfersen foarlei dêr 't praet waerd fan ‘in’ Mienskip, wiisde ik der op, dat it foar him as Mienskipsidealist dochs eins gjin foech joech en praet fan ‘in’ Mienskip, it gyng dochs om ‘de’ Mienskip, om de forbounens fan alle minsken. Mar hy hie him tobeklutsen op in koarter front, dat fan ‘in’ Mienskip: de tsjerke, syn gemeente, syn jeugdwurk en yn dizze lytse Mienskip bisocht er frucht drage to litten hwat oan de greate Mienskip dochs forlern gean soe. Dít wie de praktyske kant fan syn idealisme. Dêrtroch like 't ek as libbe 'r by de katastrophen fan de tiid lâns. ‘Dè Mienskip, - dat is in oerwoun stânpunt,’ skreau er my, - ik fielde dit as de erkenning fan it mislearjen fan it greate mienskipsideael dat him yn en nei syn gymnasiumjierren opgean litten hie yn de frijsinnich-religieuze jeugdbiweging. De erkenning fan in nederlaech, miskien, - mar net fan in toloarstelling. Op it koarte front fan syn deistich dwaen, yn de lytse dingen dy 't ek dien wurde moasten, hat er great west. Dy 't ienris syn libben yngien wie mei de proklamaesje fan in ‘groter droom’ einige syn libben mei it meitsjen fan ferskes foar Sneinskoallen. Fan litterair eachpunt kin men it spitich, ja tragysk neame en in jammerdearlik forsin, - fan de minsklike kant bisjoen is it hast heroysk fan selstucht en selsbiperking.

De dichter wie allike potensjeel yn him oanwêzich as de musikus en faeks ek de byldzjende kunstner. Mar syn eangstme foar de disharmony en foar de erkenning fan it dualisme, èn syn forantwurdlikheidsfielen foar de ‘oar’, foar

[p. 167]

de jonge minske binammen, bihindere him om yn ôfsletten iensumens to arbeidzjen oan de ûntjowing fan eigen ûnmiskenbere talinten. Hy koe net by it kunstnerskip stean bliuwe. Wie de kunst de liturgyske fortolking fan religieuze en maetskiplike gefoelens, it kunstnerskip wie in tydlik trochgongshûs nei it ‘de’ fan ‘in’ Mienskip.

Foar artyst wie hy to pynlik fan gewisse, sei ik. Faeks wie hy dat ek foar minske, al hat him dat nea toloarstellingen bisoarge. Nea haw ik immen moete dy't it sa troch alles hinne tinken wie mei it gewisse en de fragen fan it hert en mei de morele forhâldingen fan mins ta mins.

Soksoarte superieure earlikheid is mar foar in inkeldenien weilein. Men moat dan yn hast boppe-minsklike wrakseling ek de ‘Umwertung aller Werte’ unwerte ha òf men moat in troch ende wer troch goed en suver minske wêze.

André Scholten wie dat lêste en sa sil er yn myn oantinken altyd libjen bliuwe, as de dichter en de domeny al op it twade plan skoud binne. De jierren tusken dy simmerdei yn 1935 en dy hjerstdei yn 1944 mei al dy oantinkens fan wrevel en tankberens, fan nea-útsprutsen bitterens en ûngeduld, fan fortroulikens en twivel, sa 't se forskûl lizze yn brieven en net forgetten petearen, binne foar my in boarne fan tankberens en wémoed. De wémoed en tankberens om hwat men foar ivich forlern hat, mei it forliezen fan de jonkheid, en dat dochs net forlern gean kin, omt men it yn jin hâldt, omt it ta in stik fan jins wêzen wurden is.

17 Nov. 1944

6 Maert 1946