De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 98]

Fedde Schurer:
By de nije bondel fan Douwe Tamminga

D.A. Tamminga, ‘Nije Gedichten’
Fa. J. Kamminga - Dokkum 1945

Yn ‘25 Fryske Dichters’ neamde ik Douwe Tamminga de sintrale figuer fan de trêdde generaesje, wie it ek ûnder protest fan R.P. Sybesma. De forskining fan dizze bondel ‘Nije Gedichten’ jowt my in klinkend gelyk. Liet Tamminga ûs yn Brandaris de dichter yn oanliz sjen, gâns fragen iepenlittend oer de kant dy 't er útgean soe, oer syn talint koe nimmen yn twivel bliuwe. Yn'e ≥ Balladen en Lieten hat dit him wreide yn'e bridte. Yn Nije Gedichten folget op dizze horisontale in verticale ûntjowing, de djipte en de hichte yn. Dertusken falle de intermezzi fan It Griene Jier, dy wûnderlike frouwedream as reäksje op 'e manlike Balladen, en Leksums mei har grimmitich útwierjen fan wrok en âld sear op inkelde goelju dy 't de skriuwer tafallich foar it mes kamen.

Dit oeuvre jowt is it rjocht to sizzen dat hjir in dichter oan it wurd is fan in formaet dat Fryslân net earder kennen hat. Dat seit maklik, mar de biwysstikken lizze hjir op tafel.

Hwa hat sa ynfrysk skreaun as Douwe Tamminga, hwat syn tael oangiet, hwa sa boppefrysk yn'e sin fan West-Jeropeesk neffens geast, ynhâld en foarm?

Hy hat wol sa folslein brutsen mei elke Fryske dichterstradysje dat it wol liket oft er gjin forline en gjin foargongers hie; noch fan Gyslert Japiks, noch fan Harmen Sytstra, noch fan Piter Jelles of fan Douwe Kalma fynt men yn syn wurk in spoar werom. It forline hat ek syn niget, sûnder mis (Ballade fan'e Ridderslach, Raerder Bosk) mar as object, net as libbene en djippe ynspyraesjeboarne; de lûden dy't yn him neiklinke binne dy fan ‘de genoten van deez' felle tijd’; it binne Gossaert en Rilke, Buning en Marsman.

Lit ûs der net om hinne helje: Ortega y Gasset en Walter Schubart sizze ús minsken fan dizze tiid, mear as Jancko Douwama en Joast Halbertsma, en as wy werom gripe op

[p. 99]

greate foarbylden út it forline, dan binne it de klassike Jeropeänen, Shakespeare en John Donne en Shelly en Verlaine. Dat wy dit as Friezen dogge sprekt wol sa fansels dat wy der net oer hoege to redendielen. Dat it safier is, tankje wy oan it oanhâldend tsjûgenis fan 'e Fryske biweging, ûnder hwaens hoed en noed in litteratuer opbloeije koe dy't mei sterke longen de Jeropeeske loft ynsûgje kin sûnder eangst to hawwen foar ûntfrysking. Ik nim hjir de gelegenheit waer even yn to gean op hwat Folkertsma yn it Fries Dagblad skreau nei oanlieding fan De Tsjerne en syn forskining: wy hiene it histoarysk elemint net by namme neamd, en hy achte dat ien fan 'e wichtichste factoaren yn 'e litteraire ûntjowing. Ynsafier binne wy dat tige iens, dat de histoarje bilangryk mateariael biedt ta litteraire biarbeiding; hoewol dit yn'e praktyk faek bitsjut dat men jin (nationale) winskdreamen projectearret op it doek fan it forline. Mar ûneinich folle bilangriker, en dat moat klear útsprutsen wurde, as de forhâlding fan it hjoeddeiske Fryslân ta it! Fryslân fan it forline is de forhâlding fan it hjoeddeiske Fryslân ta it hjoeddeiske Jerope. Dêr sinke en stige wy mei. De niisneamde Letlânske filosoof Walter Schubart seit yn syn boek ‘Europa und die Seele des Ostens’: ‘Jeropa moat ta selskennis brocht wurde troch de tsjinstelling. Wol in folk himsels kennen leare, dan steane dêrta ûnderskate wegen iepen. Krekt de meast bigiene wei, de hystoaryske, liket my de ûnbigeanberste. In folk komt net ta selskennis troch mei syn skiednis toriede to gean. Hwant it komt der nea oan ta it hjoed út it forline to forklearjen, mar stribbet dernei, de sitewaesje dêr't it yn libbet ek fan fierren to bisjen, mei de ûnbiwitten bidoeling, troch dat hwat wie de goedkarring to krijen oer it bisteande. Op dy wize wurdt it forline fortsjustere en it hjoed net forljochte. Men moat it libbene meit it libbene forlykje.’

Sa stiet ek de poezij fan Douwe Tamminga midden yn'e wrâld; syn blêdkroan risselt mei alle winen, mar syn woartels steane hecht yn 'e Fryske groun. De mooglikheden fan dizze dichter binne alsidich en forrassend; hat men fêststeld dat hjir gjin lânskipsbiskriuwer en impressionist oan it wurd is, en dat dit wurk foar alles vitalistysk en symboalysk is, dan ênderteikenet er op 'e ein fan 'e bondel yn it foarbygean it bêste

[p. 100]

impressionistyske gedicht dat de Fryske litteratuer ryk is: It Hart.

Skou hart, hwa hie sa rank, sa rank
Op 't iepen boustik, det, ien tekken, mank
It rûchbirime leechhout priele,
Pinsiele tsjin 'e snie dyn silhouet?

Yn ‘Folk’, dy foar dizze dichter sa fol ynbannige reserves hast útskroeven leafdesforklearring oan Fryslân, docht er in masterlike raem op in synthetysk byld fan dit folk, great en lyts yn ien forbân, it biwegen fan it lytse libben tsjin de machtige coulisse fan natûr en gea:

Dêr binn' de ivige skelen yn 'e bûrrens
mei de ivige iensens as it wrychtich nypt,
dêr is de stille noed om skaei en pearing
en it mishipte, det nea ien bigrypt.
En 't nachtlik meallen, as heech tsjin 'e skûrren
geâl fen fé klinkt, en de polder splis
rint troch 't bijaen fan de âlde wetterkearing
dy 't by de mar mei syn gebolder is.

TWIBREK is de ûndertitel fan de ôfdieling dy 't op dit iepeningsfers folget. It is as ik it wol haw meast út de tiid flak foar de oarloch, en it sterke bouwurk fan dizze gedichten stiet to triljen ûnder it wicht fan it swiere needlotsfielen dat hjir oerhearsket. Tragyk yn 'e kar fan 'e stoffe: de wrâld dy't ûndergiet (Ragnarok), it wurk fan de euvele oermoed, dat forsteurd wurdt (Babel), de wanhoop dy 't nei de selsmoart driuwt (Akeldama, in fers dat mei syn mankelike cellostreken oan De Merode tinken docht), it tsjuster útein fan in folk yn dea en forjit, wylst inkeld de lytse reidfink dy 't yn 'e sompe slacht skruten op it libben yndachtich makket (Joadetsjerkhôf). Mar dêr is ek de ûnreedlike en ûnforwachte genede fan de ‘heinende wjuk dy 't rûzjend opfart’ (Ungroun) de bea om forlossing út it ik (Feart) en de reine en koele frede, dy sublime bilidenis fan leafde oan it libben, dêr 't de dea syn stoarmrin bigjint (Sitadel). Fan dit fers hald ik it measte. Oaren meije technysk folsleiner, greater, sels djipper wêze, net ien is sa earlik, sa warleas minsklik en iepen.

Men kin by dizze gedichten in forliking mei Marsman net

[p. 101]

neilitte omdat der safolle oerienkomst is; mar der is ek forskeel. Marsman syn vitalistyske leafde wurdt yn konfrontaesje mei de dea dierlike eangst, en dat jowt oan syn útdagings in elementaire krêft, mar hy ûntkomt net oan de pose fan litteraire brutaliteit. By Tamminga bliuwt, as hy for de dea oer stiet, altyd dat hwat J.C. Bloem neamt ‘vroom ontzag bij 't grootste der geheimen’.

Yn ‘Wynfang’ dat de twa gedichten Vita Brevis en Amor Fati bifettet, steane jit dea en libben foarelkoar oer, mar op it libben fait mear as tofoaren in skruten aksint:

Ik wit, det bline krêften dy 't de steaf
Dêrstû op linest' brieken en tomôgen
Dy as in lêst lizze op 'e wynbraubôgen
Mar haw oer in lyts grêf it libben ljeaf.

It is binammen nei oanlieding fan 'e Saun Sonnetten dat Tamminga it forwyt hearre moat yn 'e foarm op to gean en oan wêzen en ynhâld tokoart to dwaen. Is dit forwyt rjochtlik? It is wier dat Tamminga, mear as hwa, wurk makket fan syn foarm; dat kin him inkeld as in deugd oanrekkene wurde. Mar it is alderminst in frivool boartsjen mei wurden, al fynt men yn dizze gedichten net de charme fan de argeleazens. Hy arbeidet en bout earnstich en ynmoedich, en hy ken syn mateariael; net ien dy 't sa fan 'e folkstael útgiet en dêrmei ta dizze hichten stiicht. Hwat E.B. Folkertsma foar it Fryske proaza die, docht Tamminga foar de poëzij; fan âld wagenskot gloednije dingen meitsje. Ik wol net tsjinsprekke dat hjir in great gefaer oan forboun is; it archaisearjen fan 'e foarm, it tinken yn it tempo fan de tiid dêr 't dit âlde mateariael oan ûntliend is. Yn syn proaza ûntkomt Tamminga hjir net oan; de Halbertsmahumor leit swier op 'e mage en it idioom peazget yn 'e klompen. Alles is to opsetlik, to neidrukkelik, to ûnfortard en krijt hwat swiersettichs dat de lêzer wrantlich makket.

Mar yn it fers wurdt alles biweeglik, kriget nije statuer en hege glâns. De dichter moat fansels gjin biwuste taelkenner en fornijer wêze, en gjin demonstraesjes jaen fan hwat men mei de tael kin; dat soe syn spontanens tokoart dwaen. Tamminga giet op 'e grins fan dit noedlike gebied lâns, mar hy wit genôch hwat ferstechnyk is om ek to witten dat de

[p. 102]

argeleazens bitingst foar in goed fers is. Is it mooglik de technyk fan de argeleazens to learen? Dat is in frage dêr 't ik yn in tydskrift gjin antwurd op jaen wol: allinne leau ik dat men Tamminga yn dit stik wol gean litte kin. De critici dy 't him jerne spontaner, iepener, charmanter ha woene, dogge krityk op syn persoanlikheit, net op in biskate taelhantearring. Dizze dingen hingje mei it wêzen fan 'e dichter gear: in djippe en net ienfâldige geast, dy 't gâns to sizzen hat mar him swier uteret yn 'e direkte foarm, hwaens architectonyske driuw gâns remmen hat - biskrommens, wrok, âlde toloarstelling? Lit men dochris ienkear de dichter nimme sa 't er is, en him syn ûnforkoarte rjocht gunne om nei alle symboalen to gripen, yn oare hûden to krûpen en himsels út to spreken yn tweintich ûnderskate figuren, om dan alles ligen hjitte to kinnen mei in strak masker fan ûnoandwaenlikens. De goede forsteander hat net mear nedich as it heale wurd. Ik alteast forlangje net fan Douwe Tamminga dat er in glêd en maklik lyricus wurdt. As monuminten fan in greate tragyske tiid sille dizze kantige gedichten yn it Fryske lân stean salang der in Fryske tael is.