De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 92]

Fedde Schurer:
Nije Fryske dichtkunst
Leafde yn negatyf

ANNE WADMAN: Fan Tsien Wâllen.
‘De Torenlaan’, Assen. 1945
(nû 5 fan de ‘Reiddomprige’)

‘Op Anne Wadman,’ seit ien fan ús Fryske wykbledden yn in skôging oer it foarste nûmer fan de Tsjerne, ‘hoopje wy werom to kommen. Der is eat yn syn wurk dat jin bang makket.’

Ik bin bang, dat as de skriuwer fan dizze rigels (skreaun nei oanlieding fan de ballade fan de Poètes Maudits) dit bondeltsje yn hannen kriget, dy bangens earder oanboazje as bilúnje sil. En dochs haw ik der nocht oan om iepenlik to forklearjen dat ik, nettsjinsteande de kant noch wâl roaijende titel én de ynhâld dy't alhiel derneffens is, dit boekje mei blidens bigroetsje en my foreare fiel mei syn opdracht.

Wis, as men dizze sonnetten sjocht yn it forlinge fan 'e bisteande Fryske dichtkunst, dan bylket it mâl. Sawol it Fryske lân as it Fryske libben komme der hjir wakker bikaeid ôf. Siz nou sels: hwat kin men fan in jong dichter om skik al minder forwachtsje as dat er him mei foechsume earbied uteret oer it Heitelân en de âffears, de mieden en de marren, de leafde en hwat der mei anneks is? It wiist mei dizze earbied foartdaelk al min as men it foarste sonnet fan de ‘Ouverture’ ûnder eagen kriget:

‘Wês eigenwiis en dwers en bliuw stiifkoppich
de Souverein oer eigen gek bistean.’

en yn 'e terzinen dizze ûngewosken rigels:

‘Balt net mei moaralisten en profeten
en âlde of nijbakken anachoreten
of oare huorrebazen fan de Geast,

mar set dyn libbensskoech op eigen least;
leau, sûnder lef en geastlike pretinsjes:
it libben hat fiif, seis, acht, tsien diminsjes.’

[p. 93]

Hwa is dizze jongkeardel, dy't oer de kreas oanharke paden, dwers troch de daeljeparken en fioeltsjebêdden fan ús Fryske lettertún de bolle loslit?

Hwa smyt hjir grouwe stiennen yn 'e suvere spegel fan ús folkssiele? Hy doar it bistean en nim Jan Jelles Hof en Johann Sebastiaan Bach yn 'e govert fan syn spot, hy stekt in lange tonge út tsjin it libben en lûkt gesichten tsjin 'e dea.

Hwa't it is? O, nimmen frjemd. It is ien fan ús jongerein, dy't it oan 'e strôte ta sit. Komt dat net to pas? Né, bêst; mar is it in wûnder? Allike min.

Sjoch, doe't Anne Wadman en syn generaesje bigounen to sykheljen, kreaken de byntwurken fan ûs moarael en ús mienskip, doe't hja bigounen to libjen foelen de foarste bommen en de lûste jierren hawwe hja, foarsafier net yn boalshannen, as misdiedigers biskûl sitten of as wyld opjage west. Hja hawwe fan de wrâld nea oars sjoen as de omkearing fan alle ethyske wearden en de spotprint fan in moarael dy't foar rêstiger tiden skreaun like to wêzen, en dêr't de kultuer fan in earder slachte op basearre wie. Kin men fan sa'n slachte forwachtsje dat it sûnder mear leauwe sil yn earlikens, goede trou, neisteleafde, gerjochtichheit en in nei harmoanyske skientme evoluearjende mienskip?

It is net sa ienfâldich om út it griemmank fan lûden dat ús birikt in byld op to meitsjen oar de neioarlochske generaesje, en men moat hoeden wêze mei in al to float oardiel. Mar ien mark is der dochs dat men wol foar dizze jongerein mienskiplik oanwize kin, en it mei faeks nuver lykje dat ik soks nei oanlieding fan dizze bondel doch: in sterk romantysk langstme.

Nei de oarloch fan '14 - '18 keas in jeugd, dy't û.o. Frank Matzke ta wurdfierder hie, foar de nije saeklikens as libbensfoarm.

Dizze forbiten sabeare-heroyk docht it nou net mear, en de wissichheit fan 'e foarm leit mei alle wissichheden onder deselde twivel. Anne Wadman sit net sa fêst oan 'e trije diminsjes dat er foarsichtich polemisearret oer de fjirde, mar hy ropt yn amokstimming fiif, seis, acht, tsien diminsjes út.

Dizze jeugd is alles út 'e hannen slein; as Peer Gynt sa neaken en bleat is hja oanspield, en har is neat bleaun as de

[p. 94]

elementaire leafde ta it libben. It hinget fan de individualiteit ôf hoe't dit bisef him uteret; by somliken sil it miskien in tige pril en skruten wer bigjinnen wêze mei it bouwen fan in alter op 'e griene en lege ierde nei de sintfloed.

By Anne Wadman uteret it him binammen negatyf; yn in grouneleaze hate tsjin tradysje, konvinsje, moarael, cliché, leagen en twang, yn in ûnreedlik wantrouwen foar alle autoariteit oer:

‘Wy tize blyn yn riedsels al-den-dei:
maerskalken, admiraels, atoompiraten,
ministers, Lords en Bouns- en Diplo-maten...

Wy wurde yn stjerren en yn petten wei:’

Dizze hate en dat wantrouwen moatte útraze, in wei fine, en hja daegje yn it foarbygean dit slachte foar de rjochterstoel dat har wekke en losmakke hat, wêze it net yn in formele oanklacht, dan dochs yn in skamteleas exposé fan itjinge der oerbleaun is fan alle djûre prinsipes en moaije praetsjes: neat as bloed en animaliteit, sûnder forblomking of opkreazing. It is net tafallich, dat de dichter de wrange attinsje hat en skriuw dizze útiensetting yn sonnetfoarm, as parody op it ideael fan 'e folsleine skientme; dat er yn dizze foarm ‘Bach & Co.’ útdaget en it opnimt foar de Jazz yn in sonnet dat slút mei de folgjende knappe terzinen:

‘In wylde ragtime of in weake Blues; -
der is karút, foar alle temperaminten.
En gunne lju fan de sublime toan

boppe dyn holle gjin aesthetehûs?
Laitsje om 'e boargerman en libje yn tinten:
pearje waermbloedich mei de Saxofoan.’

Ek is it net tafallich dat dizze bondel opdroegen is oan ien fan 'e âldere generaesje; it makket dizze opdracht like binearjend as forearjend. Hate, wantrouwen en djippe toloarstelling binne hjir oan it wurd.

Yn de Ouverture rekkenet de dichter ôf mei de Autoariteit, om ta it bislút to kommen:

‘Wês wiis en wurd dyn eigen Greate Man.’

[p. 95]

Yn La Pièce wurdt dizze Greate Man ek fuortdaelk ûnttakele:

‘Ik dooch net ta pastoar of bolsjewyk,
myn libben bliuwt in salvo losse flodders,
ik ha gjin kaertsje by beau-monde of sjyk
en stean foar skut by grounwrotters en bodders.’

Hy is in ‘wanmoedich dilettant’, dy't ‘muoisum kopla's en sonnetten bakt.’

‘Ynfanterist yn dizze festing Boek,
ynsletten yn it sperfjûr ticht en tichter,
slypje ik myn stompe bajonet tomûk
tsjin elke fijân, diplomaet of dichter.’

Al hwat er winsket strak by syn dea is ‘In bytsje sympathy fan tsien konfraters.’

Yn ‘Entr'acte’ kundiget de dichter himsels oan as ‘erotomaen-op-nonactyf’; hy hat de leafde troch en weaget him net oan toloarstellings en kweade gefolgen, mar bislút nei in wrakseling mei in ‘âlde dream út jongesjierren’ mei de oprjochte klachte:

‘It falt net ta oertsjûge âldfeint to wêzen.’

De ‘Finale’ hat as haedmotyf, en it is it iennige positive yn dizze fersen:

‘Wêze ek it libben koart, de dream bliuwt lang.’

Wadman hat lykwols genôch bigryp oer styl, ek oer negatyf-styl, om to witten dat in bondel as dizze net op sa'n menear slute mei; hy fynt in weardich ein yn 'e opmerking, dat syn wêzen ‘heal 't grêf yn, heal op souder by in printer’ wêze sil.

Dus, hate, toloarstelling en wantrouwen, har uterjend yn 'e lûden fan cynisme en galgehumor, hawwe it wurd yn dizze bondel.

Der sille guon wêze, dy't om dizze reden dit boek sûnder mear forsmite, fan bitinken as hja binne dat soks gjin foech jowt. Hja hawwe fansels gelyk, en fierders prate wy net mei harren.

Der sille oaren wêze, dy't, om't de Fryske humor harren wolris ryklik lef en tradysjoneel foarkomt, hjir in pittiger

[p. 96]

soarte fan humor bigroetsje, rûger en skerper, mar mei mear geast as de biwende.

Hja hawwe gelyk, mar sille tajaen moatte dat de neismaek de bittere kant neist is. En krekt dy bittere kant, de earnst fan dizze healwizichheit, de skreau fan ûnwennigens dy't troch dit spotliet hinne klinkt, jowt my rjocht om to sizzen dat wy hjir to dwaen hawwe mei in sterk romantysk langstme dat útwei siket op irrationele wize; mei de negatyfplaet fan in greate libbensleafde, dy't syn positive ôfprint fine sel. Dizze fersen roppe associaesjes op oan Heine, Haverschmidt en tige dúdlik oan Jan Greshoff. Dizze geast is troch de spitsroeden fan Menno ter Braak syn wrede analisen gien. Mar Greshoff skreau syn Pro Domo oan 'e ein fan in âlde, Anne Wadman syn Fan Tsien Wâllen oan it bigjin fan in nije aera. Hwat foar Greshoff it toboekstellen fan in desillusy as slútsom wie, dat is foar Wadman skoarstienreagjen yn it foarjier. Skoarstienreagjen, geastlik en ek ferstechnysk, hwant hy jowt sa yn passant bliken fan in forbjusterjende bihearsking fan it materiael, en is ryk yn nijsgjirrige fynsten.

Dizze nonchalante, mar derom net minder fjûrige frijerij mei de foarm is in hoopfol teiken. Ik bin eang fan ûnforskilligens en cynisme as it himsels sa earnstich nimt dat it laet ta bot swijen, omdat neat, ek net it opskriuwen fan eigen illinde, de muoite wurdich is. De dichter wit it sels bêst:

‘Ien inkele rûge sologjalp yn bes
Jowt moed en treast tsjin hûndert misse lopen.’

en hy sil yn syn hert Gysbert Japicx gelyk jaen:

‘'k Wol naet, lijck'folle minners dwaen',
Asse' âlje bernsck in njuer,
Dy alle schild de ljeafde jaen.
(O wean-wit buwtte stjoer!)

Maer't jienge' uwz crjuesget smert in smaed't,
Iz schijnljeafdfe', in ondild.
Wijt' dat dy ljeave Ljeafde naet.
(Holp' Ljeafde!!) 't is eyn schild.’

Ik hoopje dat binammen ús âlderein dy't der gjin priis op stelt to forstjurjen yn ûnbigryp foar de jonkheit fan hjoed, dizze bondel as libbensleafde yn negatyf bisjen en bigripe wol.