De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 43]

Fedde Schurer:
De libbene by de deade

‘Hwat kin my it waer skele, en de jildsanearring, en de Big Three - Ik woe Jo to wurd oer it probleem fan'e Fryske litteratuer, yn'e groun fan'e saek it probleem fan'e hiele Fryske kultuer. It binearet my. Sjoch, ik bin safier hinne dat ik as Frysk skriuwer moai aerdich namme krij, nimmen twivelet oan myn autoariteit op dit gebiet, inkelde domme lekskôgers en iggewearders útsein. Mar foar my stiet soms de hiele saek yn'e kiif. Ik fiel my faken as meispylder yn in Potemkiniade -’

‘Dus, it komt wer del op it probleem fan 'e Big One. Jo soenen altyd net sa mei problemen omeidzje. In fearnsieu lyn like dat er hwat op, nou is it út'e tiid. En al soe it by de tiid wêze, it is net soun, en alderminst intelligent. Stoarje in kertier op it ienfâldichste libbensforskynsel, en it berget in probleem yn syn skerte. De tûzenpoat dy't dwaende rekket mei de problematyk fan syn poaten, kin gjin poat mear forsette. De reedrider dy't him jowt yn't probleem fan it iis, sjocht oars net mear as skuorren en kin de âlfstêddereed wol ôfskriuwe.’

‘Moat der dan net tocht wurde?’

‘Mooglik wol, ik tink sels dat it needsaeklik is, mar dêr hawwe wy ús faklju foar. Jo neame Jo mien ik dichter, net?’

‘Ja, en it liket my ta dat Jo wol de lêste binne dy't rjocht hat om him smeulsk oer myn intelligenty út to litten. Kinne Jo dan alle problemen oplosse?’

‘Ut noch yn net. Mar ik kin der mei in gracieuze bocht omhinne ride. It iis is goed, mar de wekken moat men mije. Ride mar, foarútsjen om oan 'e ein fan'e baen to kommen. leafst as nûmer ien troch de kontrôle.’

‘Dus it giet om de Big One.’

‘Né, it giet om it riden. De beweging, witte Jo?’

‘Dat is in bernlik vitalisme. Hwerta in biweging, as it útgongspunt twivelich en it doel fictyf is?.’

‘Slacht dat op it libben yn it algemien of op de Fryske biweging en ús litteratuer yn it bisûnder?’

‘Miskien wol op beide. Mar lit ús net to fier fan ús sjapiter

[p. 44]

ôfdwale. Ik mien it sa: Wy hawwe ús nou ienris in mythe fan Fryslân skepen, dy't, dat witte wy allegearre wol, foar de histoaryske krityk net bisteanber is -’

‘Fryslân is in libbene realiteit; Jo kinne it bistean fan'e Aldehou wol yn'e kiif sette.’

‘Dat kin ik ek wol, en ik soe Jo fan de djippe wurden

De Aldehou is sterk en grou
Jowst my in stûr dan spring ik der oer

in útliz jaen kinne dy't Jo faeks in hiel oar útsjuch op dizze kwesje bybrochte. Mar ik moat Jo forsiikje my net mei banaliteiten yn'e reden to fallen en my útprate to litten. Wy witte allegearre, siz ik, dat dizze mythe foar de histoaryske krityk net bisteanber is. Dochs breidzje wy op dizze priemmen fuort en meitsje in ûnwittende mannichte waerm foar in dream. Op deselde wize as wy it de skiednis dien hawwe, binne wy ek dwaende de tael en de litteratuer to mythologisearjen. Dingen fan neat út in heal bikend forline blieze wy op ta ûnwitten ôfmjittings, en meitsje se ta presedinten, dy't ús wer forplichtsje soene ta dit en dat yn'e takomst. Hwat ûnbisnoeid en stammerich geskriuw yn rym en ûnrym fizelje wy op ta proaza en poëzij, wy neame it Fryske litteratuer en meitsje ús folk bliid mei in deade mosk. Ik hâld my de lea stikken as ien en oar ris yn in bihoarlike tael oerset waerd, dat de hiele wrâld sjen koe hoe ûnbitsjuttend it wie.’

‘Jildt dizze weardearring ek Jins eigen rym en ûnrym, as it net to raer is dat ik it freegje?’

‘Wis en deales. Jo sille sels net witte hoe maklik ieneach kening wurdt yn it blinelân. Ik soe hwat greats wolle. En as dat net kin, lit dan de hiele winkel oan eigen ûnbitsjuttendheit ûndergean.’

‘Hawwe Jo wolris neitocht oer de problematyk fan it bigryp great, en Jo der rekkenskip fan jown dat it allinne forhâldingswize bistiet? Immen dy't fan great praet, moat histoaryske mjitten oannimme, of by syn oerdwealske forbylding to'n offer komme. Yn elts gefal ûntsprút it by Jo blykber oan in nayf en al to statysk noarmbisef.’

‘Mooglik. Mar Fryslân hat my to min biwegingsromte, to min styl, it is sa binoud, sa lyts, sa idiomatysk en provinsiael. Dy't efkes de wjokken útslacht komt fuort yn ien of oare

[p. 45]

stratosfear torjuchte, en dêr moat er fansels nei de siken gapje.’

‘Dit sjocht der wakkere vitalistysk út, heechachte problematikus. As it Jo ynmoed wie mei de problemen, wiene Jo al yn tsien smoard ear't Jo ta sokke formulearrings kamen. Ik ha dy wysbigearte by in dichter nea stien, en it meast allinne as in soarte fan surrogaet weardearje kinnen. Mar it komt dus hjirop del, Fryslân is to lyts en Jo binne to great. Jo kinne hjir net sykhelje, en it soe dochs ivich spitich wêze asz dat oerbliuwe moast. Is Hollân Jo greaternôch om it kultureel to bijeftigjen? Oars is Ingelân der jitte, of de States, of de S.S.S.R. -’

‘Jo hoege my de gek net oan to stekken, mar Hollân jowt fansels wol mear mooglikheden.’

‘Nou dan, hwat let Jo? Stap oer. Foar Jo in oarenien. En meitsje Jo gjin soarch oer Fryslân. It hat langer meiwest, en it sil Jo grif oerlibje. It siket út in djippe ynderlike driuw wei syn foarm yn dizze tiid, en al ús skynber lyts gepiel mei litteratuer is symptoom fan dy foarmjowing. As Jo dit doel fan 'e biweging miskenne en eigen doelen heger sette, nim dan de ûntbining foar kar. To fier binne Jo de wei fan Fryslân gien, om noch argeleas fordwale to kinnen; Jo sille rounswalkje as in fûgel sûnder nêst, in Fryske Ahasveros.’

‘Jo jowe my dus de ried om Jins ried net op to folgjen, of Jo hune my.’

‘Krektsa, ik hún Jo.’

‘Dat is unreedlik. Hoe kin ik op in doel arbeidzje as ik it net sjoch? Jo prate tige konkreet oer iisbanen en âlfstêddereden, mar foar my hat it mear fan in malmoune. It binearet my, dit dwylsinnich gedraei fan dizze Fryske malmoune om syn eigen as, de jierren en de stagen troch sûnder dat wy ea foarút komme, altyd mar yn'e rounte.’

‘Goed, lit ús dat oannimme. Hawwe Jo dan prinsipiéle biswieren tsjin'e merke, of makket it draeijen Jo dwyl? Of achtsje Jo it yn striid mei Jins weardichheit as litterator om liuw yn'e malmoune to wêzen? It is mar sa't men it nimt - Fierders hat ek de malmoune syn forrassings,.... “en nou en dan in wite oaljefant -”; Jo kenne dochs Postma syn Rilkefortaling? Hwerom soene Jo dy oaljefant net wêze -

[p. 46]

Ik woe ha, immen dy't safolle pipen mei Menno ter Braak smookt hat soe bigripe dat er oan it carnaval fan'e boargers net ûntkomt. En ek de malmoune hat syn doel.’

‘Hâld nou bileaven op mei dat geschweitzer en gevanschelven oer doel en sin fan'e dingen. De ûnsin fan it libben leit der tsjokkernôch op.’

‘Kom nou, swiersettich apostel fan it nihilistysk evangeelje. Hwat wrokje jim dochs ivich en erflik tsjin dy saneamde sinleazens en doelleazens fan'e dingen, dy't jim mei sa'n grimitige wille merkbite? Ja, jim wrokje der tsjin, hwant jim wolle mei alle gewelt in sin begripe en in doel fetsje. Sykjende sielen binne jim, mar jim binne helte slimmer as de schweitzerjende idealisten; it miskearret jim oan leafde en oan geduld, binammen it lêste.’

‘Jim leauwe oan Sinterklaes, stumpers.’

‘Jimme oan Swarte Pyt, lamstralen.’

‘Is dat faeks Frysk?’

‘Is it faeks net dúdlik?’

‘Meal Jo dan mar as in gek yn'e malmoune troch.’

‘It hoecht net as in gek; it kin ek as in bern. Ik jow ta dat ik draei; hwerta to ûntstriden dat ik diel haw oan sa'n kosmyske biweging as draeijen - moat der in Galileï opstean om Jo dúdlik to meitsjen dat Jo meidraeije? Doelleazens en ûnsin to merkbiten is maklikernôch; it komt der mar op oan de sin fan'e ûnsin en it doel fan'e doelleazens to sjen. Hwerta draeit de malmoune, hwerta draeit de kosmos? Om útering to jaen oan in kosmyske en ivige Wille, dy't de wizen en forstannigen, de wroegerts en de wrokkerts forhoalen bliuwt, mar de bern en de dichters iepenbiere is.’

‘Jo setten vitalistysk út ein, om oan to lânjen by de fraseology fan it Kristendom. Dy twa slute elkoarren út; hwat wei wolle Jo op?’

‘De tsjernwei, freon, yn'e rounte; ik lit my yn'e maling nimme, en haw dos maling oan Jins bineamings. Ek binne der mear dingen dy't elkoar ynslute as Jins skoallewysheit leart, o Horatio. God hat nou ienris de leviathan makke om dermei to boartsjen, lyk as de wite oaljefant, en de minske skoep Er nei syn byld: homo ludens. Kin it Jo flije, gean dan mei my yn it tsjernpaed en foegje Jo yn de harmonije fan dizze

[p. 47]

kosmyske biweging, yn'e rounte, aloan yn'e rounte, de sinne, de ierde, de malmoune en de tsjerne. Wolle Jo der jit mei my oer tsiere oft wy draeije út driuw of út ropping? Lit ús net tsiere. Hwat jowt de Boer om ús definysjes - de tsjerne giet. En de Sinterklaesforrassing is - mar dêr moatte Jo net op tidigje, hwant dan is de aerdichheit der ôf - dat dizze pûre en sinleaze boarterij hwa wit noch kulturele suvel produsearret ek.

Sjochdêr it probleem fan'e Fryske litteratuer, en lit ús Jins lêste twa goldflakes parte, om to begripen dat de dialectyk hjir of dêr by ophâlde moat.’