De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 34]

D.A. Tamminga:
Bij de dea fan Nyckle J. Haisma

Nyckle Haisma wei. Midden yn syn fruchtberste dagen weinommen, 35 jier âld, omkommen dy 22e Febrewaris 1943 yn in Japansk ynternearringskamp op Java. It stie der sa sober en tryst yn de kranten, dit deabirjocht in moanne twa forlyn. Hwat wie der fan dizze jonge en produktive skriuwer noch in forwachting! Sil der strak út de Yndyske chaos unbikend wurk van sinen, lyk as it hânskrift fan de nije roman dêr 't er yn '39 al mei to set wie, foar it ljocht komme? De fraech stelle is de twifel bod jaen. Nei it ier forstjerren fan Yke Boarnstra en André Scholten is Haisma's needlottich libbensein de trêdde en ek de gefoelichste slach dy 't ús lytse literatuer treft yn in jiermannich tiid.

Lit ús, nou 't de earste In Memoriams al wer forklonken binne, inkelde dingen werjaen fan it petear dat wij okkerwyks hiene mei skriuwer's âlden.

In donkere, wiete Sneontomoarn yn Oktober. Yn it royale wâlddoarp fornimmend nei it hûs fan Jacob Haisma, wurde wij in glysterich sânpaed opstjûrd. Dit is wol de Wâlden. Yn de kampen lân tusken it walhout rint ris in skiep. Hwat klomsk jongfé stiet mei roune rêch yn 'e hjerstbuijen. In bihindige koumelkersstjelp is it; nijeftich, sa 't de wâldkant se bij hûnderten hat: kreaze wenromte foare, in fruchtbeam oan 'e hússide, in bigjin fan in farske dongbult op it efterhiem, alles ommantele mei de bikende elzewâllen. Wij treffe de frou yn it hok om it earste kachelhout. Hja bringt ús nei de man yn it bûthúske dy 't efter de acht kouwesturten syn moarnspypfol forsmookt. Wij ûndergeane in sfear. De sfear dy 't ek Nyckle Haisma ûndergien hat yn jonges- en feintejierren. Dizze twa minsken yn har sljochte en kalme moarnsbeuzichheden, koene hja net sá weistapt wêze út Paed oer 't Hiem? Wij skikke op 'e bûthúsbank. In praetsje oer it waer en wij sizze ús reis.

Oan 'e kofje yn it foarkeammerke komt aenstons mear forhael. Wisse, evenredige forteller, dizze Haisma. Uterst bisteklik yn it praet. Net sûnder de drege libbenswysheit fan arbeidzjend folk op sjedde en klute. Fries, dy 't it neiste fortelt

[p. 35]

en it alderneiste binefter hâldt, hwer 't it giet tsjin frjemd oer Nicolaas, de ienlingssoan, en dit muoilik forlies.

In libbensskiednis sa't der har tsientallen mei hûndert lytse farianten ôfspile hawwe en noch, op 'e Klaei, yn 'e Wâlden, yn 'e Súdhoeke. In gernierssoan tusken Ie en Eastrum wei, dêr't de Haisma's, Ikkerwâldsters oars, hinne slagge wiene en net út weelde. Klaes, in jonge mei in kop, dy't nei de legere skoalle heit, dy't swier siet, helpe moat. Dy't lang om let noch nei de Ulo rekket en in jier letter nei de Dokkumer Kweek. Dy't skoalmaster wurdt, dy't as Frijwillige Lânstoarmer syn sawn wike as sergeant úttsjinnet, de Fryske Akte hellet en in kursus jowt oan in tritich skoalbern to Eastrum. Dy't yn Ljouwert kwekeling mei akte wurdt, út in beurs ta de haedakte leart mei it doel om nei Yndie. Dy't graech reizgje en swalkje mocht, altyd al. Dy't in mislearre skoat weaget op 'e legere Ingelske Akte en dan mei in suvelboat as arbeidzjend passagier in reis nei Ingelân makket en yn Sussex de skoalbern de tael ôfharket. Dy't yn '29 trout en mei syn frou Etsje van der Veen út Wâlterswâld nei Sumatra ‘stekt’, dêr't er yn Medan bij it bysûnder ûnderwiis syn wurk fynt.

Sa fortelt de heit mar oan en wei. Hoe't de soan yn '35 mei in jier stúdzjeforlof yn it lân komt en to Amsterdam opgiet foar M.O. Ingelsk, dy't er hellet. Hoe't hja togearre yn dy snuorje ris op in kostlike foarjiersdei efter in polderdyk lizze en de soan him útlit oer syn ûnwennigens fan Fryslâns natuer en minsken dêrjinsen. Hoe't er nei syn forlof yn de Middellânske Sé de brân op 'e Marnix meimakket en dêr forslach fan docht yn de Lytse Ljouwerter. Hoe't er yn '38 nei Cheribon forfart en learaer wurdt oan in iepenbiere muloskoalle dêrre, in plak dat yn '41 om 'e sounens fan har beide bern forwiksele wurdt mei Bandoeng.

En nou dan dizze tynge. Fier fan frou en bern is er oan 'e diphtery stoarn yn it kamp Tjimahi op Java. Yn fjouwer dagen soun en wei. Syn kampfreonen hawwe soarge foar in passende bigraffenis.

‘Hie Jou soan yn 'e hûs al oanstriid ta skriuwen?’

‘Och, opstelmeitsjen en sa wie er as skoaljonge al in baes yn. Alhoewol, de Iester boppemaster hie noait net folle each

[p. 36]

yn him. Ja, syn beide berneboeken Simmerdagen en De Kar skreau er al foar syn Medan-tiid. It earste doe't er in simmerfekânsje thús wie, it twadde to Ljouwert, stiet my foar.’

‘Binne minsken en tastannen yn syn oare boeken “nei it libben tekene”? Sa'n Peke Donia-figuer bygelyks, hat dy yn wierheit bistien?’

‘Dat is my wol faker frege. Né, jo moatte jo dat sa foarstelle. Hij hat oeral hwat weifandele en dêrút in nij karakter opmakke.’

‘Jou soan hie it boerelibben yn 'e Dongeradielen oars wol goed yn him opnommen, tinkt mij sa.’

‘Ja, en dôch de lêste tiid ûntdreau him wolris hwat. Dan stiene yn syn brieven gauris fragen oer de fruchten, tiid fan ynjen en sichtsjen, nammen fan ark, tiid fan skoftsjen en sahwathinne. Wij plichten alle wiken mei Klaes-en-har to briefwikseljen. Dat wie sahwat stielen wet, moatte jo tinke.’

It wurdt ús tiid. De frou skrept nochris mei kofje en berget de foto's dy't se foar it ljocht helle hat wer op. Wij fûstkje ôf en geane.

Nyckle Jabiks Haisma wie in swalkersnatuer, in ûnwennige. Ien fan dy Friezen sa't der safolle west hawwe, dy't it nearne rjocht ‘fine’ koe, dy't it heimwé nei de kimen yn it bloed siet. Dy't yn Yndie ûnwennich wie fan Fryslân en yn Fryslân langst hie nei de tropesinne. Syn skriuwdrift liket foart to kommen út in ynderlik konflikt, dat foaral yn syn Peke Doniaromans taestber wurdt, troch de tsjinstelling Fryslân-Yndie, de twa heitelânnen fan syn hert. Eat dêrfan fine wij ek werom yn it fers Balling, skreaun yn 1935:

Wij founen, wylde ruters fan 'e wrâld,
Yn Heite hûs noch Fryslâns fjilden hâld;
En roekeleas mei eigen lot en libben,
Namen de wrâld foar kar en lieten lân en sibben.

En wylst forlern âld Fryslân efterbleau,
It aventûr nei frjemde fierten dreau,
Tsjoende ús it tsjuster lot in dream foar eagen
En sykjend swalken wij oer wrâld en wylde weagen.

[p. 37]

 

Tel wie de dream fordwoun, de takomst klear:

 

To wrâld gjin thús, hoe fier ús arke fear....

 

Dan lang om let it ruoikjend roer omsmite

 

Nei hûs en Fryslân ta nei nuodlik neare rite.

 

 

 

Mar hwa't as swalker 't Heitelân forliet

 

En mei de wylde kop omfierrens giet....

 

Gjin bannen dy't ea wer oan Fryslân bine:

 

As swalker sil er earne rêstplak fine.

Troch syn romans foaral is Haisma bikend wurden bij it folk. Yn sommige bibletheken is dit wurk sahwat stikken lêzen. Minder algemien bikend binne de Yndyske Sketsen. En dochs bifettet Suderkrús, as stael fan libbene en dynamyske fortelkunst, mei fan syn bêste wurk.

Bihalven fan dit proazawurk is Nyckle Haisma ek de auteur fan forskate gedichten, dy't yn de jierren foar de oarloch stien hawwe yn de tiidwurkjes fan it Kristlik Frysk Selskip. Dizze poëzij is greate rigen faeks ûntkomd, mar foar hwa't de hiele minske kennen leare wol binne hja ûnmisber. It hat dan ek sin yn in tydskrift as ditte op it bilang fan bondeling fan dit dichtwurk to wizen. It is it wurdich, en net allinnich as minsklik dokumint. Men kin it net litte en skriuw oan de ein dat typyske fers oer, dat Haisma de 18e Maeije 1937 op eigen tritichste jierdei skreau:

Tritich

Jonkheit, farwol! hjoed is dyn tiid fortige,
Hjoed farre wij dyn lêste haven út.
Noch ienris dwale it each oer rûz'ge route:
Dan 't lang en lêst traject, dat 't ein bislút.

Wij libje op 'e wiksel fan de tiden;
Allinne in dream fan freed'ge jeugd is bleaun.
Fan ûnrêst wurd' wij troch de dagen jage,
En 't libben sels wurdt fan 'e divel dreaun.

[p. 38]

 

Om wrâld en libben nei ús hân to setten

 

Forlearden wij al lang en waerden wiis:

 

Wij learden faek to glimkjen en to swijen

 

En helje alles net mear út 'e tiis.

 

 

 

't Waerd ús soms bang: wij hongen oan it âlde;

 

Mar ûnbarmhertich giet de tiid foarbij,

 

Fuort dan! it avontûr en moarn tomjitte:

 

It fruchtber libben bernet op 'e nij.

 

 

 

Goed is it greate libben, rynsk en ivich:

 

De ierde jowt gewaeks, de loft syn rein,

 

Oer libben's lok en leed skynt myld de sinne

 

En nimmen oars as Noach tinkt oan 't ein.

 

 

 

Ik bin in dreamer yn dit lôgjend libben,

 

In avontûr is 't mij, in great expearimint.

 

Carpe diem! Wij libje lang en lokkich!

 

Troch tsjust're nacht in neare huver rint.

 

 

 

Ik hâld fan ljocht en fan it wide wetter,

 

Fan sinne en blomt', muzyk by moanneskyn,

 

Fan swalkjen, reade wyn en moaije fammen:

 

Yn 't bitter ein myn siel genede fyn'.

 

 

 

Dêr liz' w' op jonkheids lêste woelich wetter;

 

Glide de jierren, jeugd kin net forgean!

 

Wij haw' noch moed en plenty wylde hierren,

 

Om 't avontûr dat libben hjit to stean!

 

 

 

Helje op de ankers dan, start de motoaren!

 

Farwol, dû leaflik lân fan jeugd en ljocht.

 

Mei dreech en swier de feart him oansjen litte,

 

It avontûr is great en wyld de tocht!