|
| |
| |
| |
Kronyk fen it proaza
Anne Wadman:
Wimer Sjaerda
Germaensk helt
G. Burgy, Biritsen Fjûr.
Brandenburgh, Snits 1940.
It koe wol hast net oars: Wimer Sjaerda moast de dreamehelt wirde fen jonge en âlde fammen en fen opslûpen jonges efkes boppe de Wildwestjierren, miskien fen noch mear stagen út ús folksbistean. Hy is den ek hwet men neamt in keardel. ‘Oersterk wierne se, de Sjaerda's. In krêftich folk, nei it lichem en nei de geast’. Hwa kin as Wimer fjuchtsje, skiifsjitte, reedride, slajutslaen, sûpe, frouljue krije? Hy is yn ien wird de Fryske ideaelman fen de fammeforbylding: sterk, mar earlik as goud; baes yn 't fjuchtsjen mar fij fen messen en freedsum as in laem; boer op en út, ek yn 'e forachting fen hwet oars is as boer, mar ré ta de Canadeeske railroad; boartsjend mei alle fammeherten, mar tearhertich amoereus as ienris de Greate Ljeafde komt; as boer wol hwet rou, mar ‘net jerne rouwe tael hearrend’. Hwet wol men noch mear? De skriuwer neamt him koart en goed de ‘Primus Interparus’ en det is tige krekt, fral as men wit hwet in ‘parus’ is.
In eigenwize cinikus scoe faeks wol hwet fine to lekskoaijen, bygelyks: ‘Wimer?.... In Fryske stamboekman, nei model knipt, opgnistere mei hwet romantyk fen healwylde hynders en jarrebakken en sa hjir en dêr in kwits bloed-en-grounferve, lyk as hjirre oer Wimer syn (mislearre) skoanheit: “It âlde Germaenske tipe det noch allinne yn Fryslân, Noard-Dûtsklân en Skandinavië to finen is”.
Mar lekskoaije is maklik, fral as men sels nea toand hat it “better” to kinnen. Wittenskip is op 't lêst wittenskip en dy frucht is goedkeap op 'e karre, langer. En 't is mar sa 't is: de hear Burgy hat in tige helder ynsjuch yn bloed- en rassesaken. Hy heart net omdôch ta de “Primi Interpari” fen de
| |
| |
Nije Oarder. Hy wit hwer't Adolf de moster hellet. Hear mar ris: Wimer syn mem wier “Ien fen dy swarthierrige, brúneagige famkes, dy 't yn it bloune Fryslân sa frjemd oandogge. Dy't net allinne nei it uterlik, mar ek nei it aerd, troch hjar útlitten natuer sa folslein mei it fryske wêzen brekke, en by hwa 't de histoarjeskôger jerne ris stil stiet om in forklearring fen dit romaenske yntermezzo yn de Frysk-Germaenske skiednis to sykjen. In yntermezzo lykwols det, alle rasgreatskens ta spyt, mei nocht waernaem wirdt.”
Sa 't men sjucht: Fryslân is germaensk en ljocht (“bloun” hjit det tsjintwirdich, 25 jier nei Douwe), mar hjir en dêr doarmet sa'n aerdich romaensk skandflekje det de wolkomme pertalens hat om roetswart to wêzen. It wyt dominearret tige, det gefaer for it ras scille se net opleverje en oars kin men se as skriuwer maklik fortsjustermoanje troch se oan 'e tarring stjerre to litten.
Wimer is as bern al helt. Hy is it suver op side ien al as syn romaenske mem (hja hjit trouwens Roarda, mar tomar, de a is noch al Spaensk) fen him yn 'e kream leit. Men fielt it oan 'e giseljende wynwizers: hjir komt in Great Man to wrâld. En it ìs sa: “It like wol of 't de natûr, dy 't soms sokke winige, balstjurrige dingen dwaen kin, miend hie yn Wimer alle lichemseigenskippen dellizze to moatten, dy 't yn de omjowing hwer 't hy libbe mar to pas kamen.” Knap fen dy natûr, hwent oars hie Wimer net Wimer wirden, dit boek net skreaun west en de Fryske litteratûr in rike oanwinst earmer.
As mulojonge rekket ús helt den effen út 'e koerts. Hy for-Gerdykt nammenlik in bytsje en det is slim for in Terwispelder. Màr.... de boer yn him stjert net, fensels net, hwent it boerelibben is nou ienris wol hwet rouwer mar ek “wierhaftiger en earliker” as det fen skoalmasters en théfabrikanten.
Nei dizze tydlike ôfdwaling leit de jongfeint him den nêst boerkjen en tammeitsjen fen wylde gudzen ek prinsepeal út op it defloarearjen fen “omtrint alle aerdige fammen yn Fryslân” (as wy it goed foar 't forstân ha). En hokker jongfaem fen fleis en bloed scoe net graech it “heechste hwet in frou to jaen hat” oan sa'n oerfryske ladykiller en folbloed krêftpatser kedo jaen? Mar it bifrediget ús don Jan fen de Dongwein net. As se det niisneamde “heechste” oan him spandearre ha, den
| |
| |
“kin er se net mear forneare”. Det is spitich for Wimer en noch spitiger for dy goederjowske frouljue, mar tomar, men ìs stamboekman of men is it net. En de hynst fen Nijtap kin him ek net bikroadzje om de mûglike gefolgen fen al syn aventûren. Dizze lichemseigenskippen kamen nou ienris yn hjarren omjowing to pas.
It is dúdlik: Wimer sjucht langhalzjend út nei de “Echte”, de “Wiere”, de “Iennichste”. En fensels, se komt ek, oars hie hjir 't forhael al út west by brek oan aktyf en woe gjin mins it lêze. De Nijtapster dekhynst, in lekke bân, in pear foarken, in tagediene keapman Brjucht, in briefke.... en den giet it op Koaten los. Nynke hjit se. “Moai is se, yn ien wird. Under in slop striehoedtsje wei falt it dûnkere hier leech del yn de nekke.” Al wer sa'n (tige mei nocht waernaem, mar aventûr op 'e tarring habbend) rasseskandflekje. Mar de heit is rassuver, seagen wy nyskes al en hat boppedet in bêste pleats. Wimer is wei fen Nynke (dy pleats liicht der ek net om, oars!) en ús yn't sâlt bibiten ladykiller mei syn forline fen 1001 wylde nachten wirdt hommels weak en ethysk foreale as in poddehierpuber fen 15, hy tinkt net mear oan in “heechste” det oars ek Nynke him múglik wol jaen kind hie. Hwent dêr stiet hja by him to “heech” ta, sjuch.
De earste fytstocht is den ek in idylle fen suverens en keinens en kin ús sadwaende yn 'e finesses biskream wirde. “Yn 'e hoeke fen de serre stiet in automaet. De jongfaem giet der op ta, triuwt der in jildstikje yn en komt mei in forpakt (jong!) stik sûkelade werom, det se yn hjar taske docht. Sjesa, den ha wy ek hwet for ûnderweis.” Is it net oandwaenlik fen ljeavens, sa'n memmige soarchsumens for in stamboekman dy 't men noch gjin kertier lang bisnuffelje kind hat? (yn 't geastlike altyd). Mar Nynke is den ek tige nayf en, hwet fen dy 1001 frouljue mei it “heechste” op in prissentearblêdtsje net ien oandoarst: samar op klearljochtskyndei mei him yn 'e barm delsakje, det docht ús skoaljifferke mei de slabbe foar fen 20 jier út klearebare bernlikens en ûnskild. Hja falle dos twisken de strewellen, mar net om it “heechste”, mar om eat noch hegers: hja boartsje “Reus” en “Tûmke”, det in alderivichst moai famke is.’ ‘En,’ seit Wimer, ien en al ûnboerige Courths Mahler-romantyk op dit stuit (for him
| |
| |
‘ien fen de moaiste skoften tiid’ fen syn libben!): ‘nou wit ik net as det famke der biswier tsjin hat, mar de reus hat honger....’
O, de sûkelade, tinkt de ûnskildige lêzer. Né, dòchs noch it ‘heechste’, prottelet ús brimstige en oerginstige cinikus. Beide mis: ‘it lytse bekje, det net sé seit’. De honger saksearret en de frijerij forrint op 't lêst (hwent oars scoe 't forfelend wirde, sûnder det ‘heechste’ yn 't foarútsicht!) yn in soarte filosofysk petear, der 't de Fryske skriftekenisse eare mei ynleit, sa oarigineel binne de wierheden, hjir hinne en wer keatst: ‘Hwet kin in minske mei in bytsje al lokkich wêze’ - ‘Ja, hwet tominsten yn syn eagen den in bytsje is. Mar it is safolle (bûten dy eagen den). En it is for jild net to keap.... it echte lok net.’ De sûkelade rekket ûnder de bidriuwen troch alhiel yn 't forjittersboek, sa swiet binne tuten en petear.
It wirdt forkearing, fensels, det koe net oars. ‘Nea hat der in faem yn syn libben west, dy 't sokke fielings as nou, by him wekker roppe koe.’ ‘Skoften leit er noch to tinken. Oer Nynke, ho moai en ho ljeaf se is. En den sa nayf en bernich, en dêrfoaroer sa fiks en sa rislút.’ Hy fortelt it oan in maet, wol gjin boeresoan, mar lykwols der ta utkard: ‘Hy moast der mei immen oer prate. Hy kin det greate lok net for him allinne hâlde.’ Men scoe suver sizze: Dy Wimer koe wol wer yn 'e wufte en dekadinte sfear fen de Gerdyk bilânne wêze, sa hat it him to pakken, mar né: hy bliuwt boer, wierhaftich en earlik. Sjuch mar ho't er de jonge Kroalik en ho't er de struners en messehelten fen Koaten lyts kriget.
Mar eilaes.... nòch hie it boek net skreaun wirde hoechd as net op in kweade dei it blêdtsje omkeard waerd en alles yn 'e hobbel rekke. It heimsinnige Biritsen Fjûr brekt los út Wimer syn dimmen en tearhertich foreale stoflik omskot en hy ‘forjit’ him by de faem, Jits, in geile fodze, dy't it der fensels al jierren op oanlein hie de soan fen de boer yn 'e ûngroun to lokjen. Det giet sa: Op it skoallefeest lit Jits hjar frijer, de earme Jan Sûkerprik yn 'e steek en giet mei in vulgair Luwarderjende draeimounleman ‘op 'e sweef’ dy't it ûnfor- | |
| |
hoalen op hjar ‘heechste’ forsjoen hat en wirdt om sa to sizzen rêdden troch de helt Wimer. Togearre geane se nei de pleats, troch de soelige brodzige joun. En den bart it forskriklike. De skriuwer wirdt der sels kjel en blomryk fen: ‘De natûr nimt hjar rjuchten yn alle folsleinens. It kraeljende reade bloed lit him net langer bitwinge.... Heechop slacht de lôge fen de hertstocht en forskroeit mei syn gloede alle bisinning....’
Wimer Sjaerda hat syn lok forsmiten. It Biritsen Sjaerdafjûr wirdt him needlottich. Hy stiet forwêzen by de púnheapen fen syn ljeafde.... Swiere striid folget. It wirdt sels lyrysk bytiden: ‘Wimer is sa-to-sizzen (kostlik is dy forûntskildiging!) hinne-en-de-wer smiten fen de brilloftwille nei de smertepine, dy 't yn de lêste dagen syn herte toskoert en nou mei in wrede wearpine oan syn hiele wêzen smert.’
Hy skammet him, hannelet as in man fen eare en skriuwt de ljeave, ûnskildige Nynke ôf. De dingen ûntjowe hjar den fierder mei fatale needsaek. Hy sjucht noch kâns om de faem Jits, dy't it ‘heechste’ ek al oan Wimer syn ‘oersterke’ heit (nei lichem en geast) jown hat en der hwet for weromkrige, to keppeljen oan de fen hjar earst forspeine slûge Jan Sûkerprikke, dy 't hjir mei as remplasant de ‘rol fen in Don Quichot’ spilet (hwer 't dy earme ridder de la Mancha ek al net goed ta is, ytlike ieuwen nei syn dea), hat noch in petear mei it kammeraetske Sjouk, det miskien de iennichste forstannige wirden seit út it hiele boek en makket noch ienkear, wanhopich fjuchtsjend tsjin de Noardewyn en tsjin in twade. Ik yn him det oàrs wol as syn earste Ik, in illegael slûperke nei Koaten, der't er Nynke bigloerket yn hjar boudoir en ‘Farwol’ op 'e kezynstile skriuwt.
Den fordwynt ús modelgermaen yn 'e steppen fen Canada.
Sa't men sjucht: spanning en sensaesje gjin brek. En it boek lit him den ek tige lêze. fral fen âldfammen, bakfisken en ljue mei in minderwaerdichheidskomplex yn it seksuële of yn it heroysk-Germaenske. It is ek speesjael for sokken skreaun: as treast for hjarren tokoartkommingen en misse reizen èn om wer moed krijen. It procédé is ek sa ienfâldich en bigryplik:
| |
| |
Men nimt in Germaen, pronket him op mei alles hwet in Germaen siere kin, lit him der oan 'e hoasbannen ta yn lâns gean en op 't lêst, as it greate lok komt, him det as in echte Germaen (dy 't ‘dôfhûdich tsjin himsels stiet’) yn diggels smite troch ûnforhoedsk oplôgjende Fjûren as warleaze wirktúgen fen it greate nordyske Needlot.
Men klaeit dit stylfol yn mei hwet lokale opnaeisels speesjael for Gerdyksters en Terwispelders, sjucht it út'en rûgen hwet mei it Frysk to roaijen (it komt ek net sa krekt: as men mar rynsk is met it rounstruijen fen passive foarmen mei ‘wirdt’ en fen ditsoarte moaijichheden: ‘hwet de frou sizzen docht, hwet Wimer sizzen docht, hwet Nynke sizzen docht, hwet fierder efter elkoar Siger sizzen docht en de Weinmakker en Wimer yetris en de Skutter en miskien noch wol mear ljue sizzen docht), - en sjedêr in tankbere oanwinst for folksbibletheken en lêsrounten. Nou kinne se mar rydboskje fen genot en beare: Sjuch hjir de man dy 't reälist is en gjin doekjes wynt om it ‘heechste barren yn 'e natûr’ ûnforskillich as it dekhynsten jildt of biritsen fjûroanstekkers en dy't der dochs ek wer yn sokke moaije frijsinnige jeugdbiwegings-euphemismen om hinne prate kin. Dit is echt hwet men ha moat: net hielendal neaken, mar mei in doekje det der hwet los om hinne wynderet. En de losfêste morael: it Kwea fen de Hertstocht straft himsels, mar dochs: it Libben is nou ienris faek sa, en det meije de Fryske lêzers nou sa fier is 't hinne ek wol witte.
Hielendal moai wirdt it as der den nòch in Germaen mei tige wolkomme romaenske ynslach forskynt en dy set it hiele saekje oer yn 't Nederlânsk, det ek notarissen en Hollânners meiprate kinne oer ús Frysk-germaenske heroyk, for safier se to nayf binne om der soun en noflik de gek mei to habben.
Oct. 1944.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd