Tsjip/Letteren. Jaargang 10
(2000)– [tijdschrift] Tsjip/Letteren–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 48]
| |
Perseus vreest de Medusa van de computer nietClassicus Anton van Hooff onderzoekt de mogelijkheden van de computer voor het onderwijs in de klassieke talen, literatuur en cultuur, en stuit op het mooiste dat er op dit moment op klassiek gebied bestaat: de cd-rom Perseus. Hoeveel keer komt de naam Spartacus voor in de Griekse literatuur? Het antwoord wordt door mijn laptop in vier minuten geleverd: 51. Dan heeft hij de cd-rom die de hele antiek-Griekse literatuur bevat, afgetast. Desgewenst kan ik de meteen de passages lezen, kopiëren en afdrukken. Nog maar twintig jaar geleden moesten geleerden vertrouwen op hun belezenheid en op de volledigheid van de indices nominum van tekstuitgaven. Een werk dat toen na enkele weken een lang niet zeker resultaat opleverde, wordt door de elektronische regelneef helemaal en precies in luttele minuten verricht, mits ik de zoekopdracht maar goed formuleer. In dit geval is het zoekwoord ‘Spartak’, ongeacht de naamvalsuitgang en het Griekse accent - je moet wel een béétje Grieks kennen. | |
Het klikt tussen de computer en de klassiekenDat de hele Griekse literatuur op een cd-rom staat, is het resultaat van een vroege liefde tussen de klassieken en de computer. Een hellenofiele voortrekker in het computerwezen heeft goedkope Chinezen in Hongkong de hele Griekse literatuur mechanisch laten overtikken. Ze mochten vooral geen Grieks kennen, want anders zouden ze vanzelf de teksten gaan ‘verbeteren’ - bij de elektronische versie van het Woordenboek Startpagina van Perseus
der Nederlandsche Taal zijn om dezelfde reden mensen uit India ingeschakeld. Aanvankelijk was er een speciale computer nodig om het Griekse corpus te kunnen lezen. Een jaar of vijftien geleden kregen de vijf studierichtingen klassieken in Nederland zo'n computer, ik meen van de Akademie van Wetenschappen. Later werd het bestand op een cd-rom gezet en als licentiesoftware verkocht. Maar de prijs is zo redelijk dat zelfs fanatieke particulieren zoals ik die zich kunnen veroorloven. Het blijft een ongelooflijk idee dat de teksten die een hele kamerwand innemen op één zilveren schijfje staan. Natuurlijk doe ik de boeken die ik in een klassiek leven heb verzameld, niet van de hand om voortaan Homerus via het beeldscherm te lezen. Maar als zoekinstrument is de Thesaurus Linguae Graecae onovertroffen. Waar stelt Pilatus ook weer de cynische vraag ‘Wat is de waarheid?’ Is het waar dat het woord ‘authentes’ zowel zelfmoordenaar als doder van het eigene (met name vader) kan betekenen? En dit zijn nog maar voorbeelden van eenvoudige zoekopdrachten. Ook allerlei grammaticale en syntactische verschijnselen laten zich fluks inventariseren. De classici profiteren er nu bijzonder van in een lange wetenschappelijke traditie te staan. Nijvere voorvaderen hebben hun leven besteed aan het vervaardigen van betrouwbare tekstuitgaven, corpora en naslagwerken. Daardoor is het materiaal voortreffelijk ontsloten - voor de Middeleeuwen is dat bijvoorbeeld veel minder het geval. In principe zijn de teksten van de oudheid een gesloten corpus, waarin kleine uitbreidingen - in de vorm van inscripties en papyri - zich makkelijk laten voegen. Voor dit welgeorganiseerde gebied zijn computers ideale instrumenten.Ga naar eind1 Daarom hebben classici zich al vroeg van die elektronische regelneven bediend: computerverslaving is onder die mensensoort niet zeldzaam. Natuurlijk is de Thesaurus Linguae Graecae vooral een wetenschappelijk | |
[pagina 49]
| |
 Voorbeeld van een zoekopdracht in teksten en kunst
instrument, evenals de schijven met inscripties en papyrusteksten en die met de Latijnse literatuur. Een docent zou ze hoogstens kunnen gebruiken om fragmenten van antieke teksten voor leerlingenmateriaal over te nemen - het typen van Grieks met zijn spiritussen en accenten blijft een lastige klus. Maar inmiddels zwerven op het internet ook vele teksten die de leraar kan aftappen om zijn discipelen in de bovenbouw/tweede fase van materiaal te voorzien. | |
Leuk drillenIn de onderbouw heeft de computer al enige jaren een vaste plaats bij het oefenen van het uitbundige verbuigings- en vervoegingssysteem van de beide klassieke talen. Voor Nietzsche had een volk dat zes naamvallen had en de werkwoorden in honderden vormen vervoegde, de ‘volheid van zijn ziel uitgeput voor heel het nageslacht’,Ga naar eind2 maar menig leerling zal het enthousiasme over de exuberantie van de antieke flectiesystemen niet delen. Inmiddels staan hem bij het woordjes leren, het determineren en congrueren vele programma ter beschikking.Ga naar eind3 In mijn Vademecum voor de leraar klassieken probeer ik bij te houden wat er waar leverbaar is.Ga naar eind4 Inmiddels komen de goede producten uit boven het simpele drillen.Ga naar eind5 Ze zullen zeker wel een functie in het onderwijs houden, ook als de betovering van de computer is uitgewerkt. Het zal er wel mee gaan als met de Geprogrammeerde Instructie. Zij bleek een onding als ze het centrale middel van kennisverwerving werd gemaakt, maar voor het inslijpen en bijspijkeren bleef het een waardevol hulpmiddel. Van veel nut voor de beginnende leraar is de Geprogrammeerde Latijnse Grammatica: zij leert hem de denkstapjes van een klassikale uitleg te programmeren.Ga naar eind6 | |
Cultuur en literatuurDe lezers van dit tijdschrift zullen vooral geïnteresseerd zijn in de betekenis van de computer voor de bovenbouw (en voor henzelf). Er is genoeg op de markt, maar achter de ronkende titels van sommige cd-rom's verschuilen zich elektronische plaatjesboeken met stupide teksten. Zo geeft Ancient Greece, een schijf voor Windows en Apple Macintosh, eindeloos af op de uniformiteit van de Egyptische beschaving om zo de Griekse cultuur omhoog te steken. Zulke producten, waarvan er vele bestaan, zijn hoogstens nuttig als arsenalen van plaatjes.Ga naar eind7 Er zijn natuurlijk ook wargames in elektronische vorm, die soms wel weer aardig zijn door de kwaliteit van hun graphics.Ga naar eind8 De cd-rom die het eind is, bewaren we voor het laatst. Eerst iets over het internet. | |
Klassieke websitesWe vinden op het internet een website voor hen die actief Latijn bedrijven, de ‘Kudde van Latijn sprekenden’.Ga naar eind9 Tot de curiosa behoort ook de internetsite van de nieuwsberichten in het Latijn die wekelijks worden uitgezonden door de Finse radio. Via de ether heb ik de uitzendingen nooit kunnen ontvangen, maar via de website ontvangt men perfect het geluid van Nuntii latini, waarvan de tekst meteen wordt getoond.Ga naar eind10 Wat vindt de leerling die materiaal zoekt voor een werkstuk over Spartacus? Hij zal onder andere terecht komen bij website van seksfirma's in Canada en de Verenigde Staten die onder de naam van de antieke rebel ‘adult toys’ verkopen en bij studentengroepen die aan de overzijde van de oceaan het gedachtegoed van Leo Trotski levend houden. Als je op de hoogte bent van de receptiegeschiedenis van Spartacus, zijn zelfs deze uitwassen te plaatsen, maar de nietdeskundige leerling zal geen weg weten. Hoe moet hij onderscheid maken tussen rijp en groen? Gelukkig zijn er inmiddels een paar goede websites die de weg wijzen. Voor wetenschappelijke doeleinden is er de zoekmachine Argos,Ga naar eind11 voor docenten en leerlingen zijn er een paar uitstekende | |
[pagina 50]
| |
Nederlandse sites.Ga naar eind12 Een aparte eervolle vermelding verdient Lumina, het klassieke digitale klaslokaal, beheerd door Leo Nellissen.Ga naar eind13 | |
Perseus is het eindeTen slotte het mooiste dat er op klassiek gebied bestaat: Perseus. Dit programma is al vele jaren in ontwikkeling. Het geeft de belangrijkste werken uit de Griekse literatuur, de ‘canon’, te weten ongeveer tweederde van de teksten die ons als klassiek zijn overgeleverd. De werken verschijnen op ons beeldscherm in het Grieks met parallel - of eronder - de Engelse vertaling (voor de ingewijden: die van de Loeb-serie). Het is mogelijk de tekst zo te vergroten dat hij met behulp van een videoprojector - een ‘beamer’ - aan een publiek kan worden getoond. Alle werkwoordsvormen en nomina kunnen worden geanalyseerd door ze te markeren en de opdracht ‘analyze’ te geven. Binnen Perseus zit een middelgroot Greek-English lexicon (The Intermediate Liddell & Scott). De aldus voortreffelijk ontsloten teksten is nog het minst verbluffende van Perseus. Het bevat ook nog eens 24.000 afbeeldingen van antieke kunst, met complete beschrijvingen. In de Concise Edition van één cd-rom worden veel afbeeldingen op postzegelformaat gegeven, op de drie extra cd-rom's die bij de Comprehensive Edition behoren staan de platen schermvullend. Met de vleugelschoenen van de computer kunnen we met Perseus ook op reis in de antieke wereld. We roepen bijvoorbeeld de plattegrond van de Akropolis op; als we op een pijl klikken krijgen we een foto in de aangeduide richting. Er is ook nog een atlas - zelfs met satellietfoto's. Elke keer als ik Perseus laat draaien, ontdek ik weer nieuwe mogelijkheden. Wat het programma vooral zo buitengewoon maakt, is de mogelijkheid tekst en beeld te combineren. Een voorbeeld uit mijn eigen wetenschappelijke interessegebied, zelfdoding in de oudheid: ik vraag Perseus de plaatsen met ‘suicide’ te zoeken. Er verschijnt een lijst van tekstplaatsen. Nu, die had ik inmiddels al op andere wijzen gevonden. Maar ik krijg ook alle plaatsen in de beschrijvingen van kunstwerken, met name Medusa (Caravaggio)
Aias op zijn zwaard. Zo vond ik een afbeelding op vaas 99.514 in het Museum of Fine Arts in Boston die ik nog niet kende. Ook leerlingen kunnen met Perseus prachtig materiaal bij elkaar scharrelen voor opdrachten Klassieke Culturele Vorming, waarbij immers literatuur en beeldende kunst met elkaar in verband moeten worden gebracht. Zo zal men via ‘girl’ mooie teksten over het meisjesbestaan vinden, afbeeldingen op Griekse vazen en sculpturen. Er is nog maar één beperking aan Perseus. Nog steeds is er geen Windowsversie, hoewel die al ettelijke malen is aangekondigd. Als men geen Apple Macintosh bij de hand heeft, kan men het programma via het internet aanspreken. Zelfs dan zal men ervaren dat Perseus werkelijk het einde is.Ga naar eind14
In september 1999 was ik naar Santander genood om daar aan Spaanse collega's uiteen te zetten wat de rol van de klassieke vorming in een technologisch tijdvak is. Zij waren in de Hollandse ervaring geïnteresseerd, omdat ons land het enige is waar het aantal eindexamenkandidaten voor de klassieke talen toeneemt. Hoe kregen we dat voor elkaar? In elk geval, zo legde ik uit, door nooit ‘nee’ te zeggen tegen nieuwe ontwikkelingen. De computer is een goed voorbeeld van een novum dat de klassiekers meteen aan hun hart hebben gedrukt. | |
[pagina 51]
| |
 VERBARIUM: Programma voor het determineren van Latijnse werkwoordsvormen
Edwin Bos, Joke van de Plasche, Elena Jongen-Janner Voorbeeld van determineeropdracht Verbarium | |
[pagina 52]
| |
 De eerste regels van Homeros' Odyssee in projectiegrootte (‘display’)
 Het derde woord van Homeros' Odyssee geanalyseerd door Perseus
|
|