Truwanten

A Wat is een kritische tekst?

Als wij Truwanten ‘ook voor andere lezers’ toegankelijk willen maken, dan zullen wij ons uiteraard moeten afvragen wat voor ‘andere lezers’ wij daarbij eigenlijk op het oog hebben. Iedere bezorger van een ‘uitgave met inleiding en toelichting’ moet die vraag stellen, en beantwoorden, voor hij met zijn werk begint. Het maakt namelijk veel verschil of men een tekst uit het verleden (maar bij moderne teksten ligt de zaak niet wezenlijk anders) toegankelijk wil maken voor een publiek van geïnteresseerde leken, voor leerlingen van middelbare scholen, voor studenten in de Nederlandse taal- en letterkunde of in de Germaanse filologie, voor professionele neerlandici, of voor gespecialiseerde mediëvisten. Die laatsten, bijvoorbeeld, zijn gewend aan het lezen van middeleeuwse teksten in handschrift of in diplomatisch afschrift, terwijl lezers met minder ervaring in de praktijk sterk gehinderd blijken te worden door ongebruikelijke spellingen en vooral door het (vrij-

[p. 37]

wel of geheel) ontbreken van leestekens. Ook de toelichtingen moeten voor de ene categorie lezers heel anders worden gedoseerd dan voor de andere.

Lezen betekent interpreteren. Een kritische tekst is een tekst waarin door de editeur(s) een bepaalde hoeveelheid interpretatie is verwerkt om het de lezers gemakkelijker te maken die tekst te begrijpen. Maar interpreteren betekent kiezen. Een tekst zonder leestekens stelt de lezers bijna regel voor regel voor een aantal alternatieve interpretatiemogelijkheden. Voegt de editeur leestekens toe, dan is híj het die de keuze maakt en het resultaat van die keuze, om het zeer negatief te formuleren, opdringt aan de lezers. Voor deze laatsten vormt de toegevoegde interpunctie ontegenzeggelijk een belangrijke handreiking bij het verstaan van de tekst, doch aan de andere kant lijdt het geen twijfel dat hun het zicht op ándere interpretatiemogelijkheden wordt ontnomen.

Maar stel nu eens dat wij er als bezorgers van een kritische editie van Truwanten van zouden áfzien, leestekens toe te voegen. De twintigste-eeuwse lezers krijgen dan dezelfde alternatieve interpretatiemogelijkheden aangeboden als hun middeleeuwse voorgangers - in theorie althans, want de kennis van het Middelnederlands bij deze lezers blijft natuurlijk ver achter bij die van de middeleeuwers. De kans is echter groot dat onze goedbedoelde terughoudendheid dan als verfoeilijke hooghartigheid zou worden opgevat: ‘als ze willen dat ik dit stuk lees, en nog wel voor mijn plezier’, moppert de lezer-in-spe in dat geval, ‘laten ze dan maken dat ik het lezen kán. Dat is hún werk - ik ben geen puzzelaar’.

Het probleem van de spelling is vergelijkbaar met dat van de interpunctie. Ook daarbij staat de bezorger van een kritische editie voor de noodzaak, zijn verplichtingen ten opzichte van de lezers te verzoenen met wat men zijn verantwoordelijkheid tegenover de tekst zou kunnen noemen. De tekst van Truwanten begint met de woorden Comt voert. Dat het eerste woord met een C gespeld wordt, zal wel voor niemand een struikelblok vormen, maar er kunnen lezers zijn die bij voert aarzelen: zou dat een vorm van het werkwoord voeren zijn, of een spelling van een bijwoord dat in het moderne Nederlands ‘voort’ luidt? Nu zou men het de lezers gemakkelijk kunnen maken door resoluut de spelling te moderniseren tot ‘Komt voort’. Maar valt dit wel te verantwoorden? Ten eerste wordt de suggestie gewekt dat het middeleeuwse voert geklonken heeft als het moderne ‘voort’, wat allerminst zeker is; ten tweede zullen er heel wat lezers bezwaren hebben tegen de tweeslachtigheid van het resultaat, dat er als modern Nederlands uitziet, maar het niet is. En ten derde: wat moet er gebeuren met

[p. 38]

woorden die sinds de Middeleeuwen zijn uitgestorven?

Er bestaat in de Nederlandse filologie, anders dan in het Engelse, Franse en Duitse taalgebied, geen traditie dat middeleeuwse teksten via een gemoderniseerde of genormaliseerde spelling toegankelijk worden gemaakt. Wij zijn op dit punt conservatief. In kritische edities wordt gewoonlijk wél de spelling van u, v en w en van i en j aangepast aan het moderne gebruik, wordt het hoofdlettergebruik gemoderniseerd, worden abbreviaturen zonder cursivering opgelost en worden sommige in het handschrift niet-aaneengeschreven woorden of woorddelen verbonden of omgekeerd. Maar daar blijft het bij. Wie in deze gevestigde praktijk verandering wil brengen, zou eerst een onderzoek moeten instellen naar de reacties van verschillende categorieën van lezers op verschillende vormen van ‘gemoderniseerd Middelnederlands’.

Dan is er het probleem van de emendaties. Vrijwel elke Middelnederlandse tekst bevat fouten, plaatsen waar de tekst anders luidt dan de auteur had bedoeld. Op een hoge uitzondering na beschikken wij in de Middelnederlandse litteratuur nooit over een autograaf, een door de auteur eigenhandig geschreven tekst. Aan de overlevering zijn altijd kopiisten (bij gedrukte teksten zetters) te pas gekomen. Kopiisten (en zetters) maken fouten. Die fouten zijn ten dele door de kopiist-zelf opgemerkt en verbeterd, waarbij soms de oorspronkelijke lezing is hersteld, en soms een daarvan afwijkende lezing is ontstaan; ten dele ook zijn ze blijven staan. Een volgende kopiist, die het werk van zijn voorganger overschreef, is daarbij ook weer op tal van plaatsen, opzettelijk of per ongeluk, van de tekst in zijn legger afgeweken, en zo voort.

Nu bestaan er methoden om fouten in teksten op te sporen, hun ontstaan te verklaren, en de oorspronkelijke lezing te reconstrueren. Het geheel van die werkzaamheden wordt tekstkritiek genoemd; de vakterm voor een reconstructie van een bedorven (corrupte) plaats is emendatie. Ook het aanbrengen van emendaties behoort tot de taak van de bezorger van een kritische editie. Hij kan daarbij zelfs zo ver gaan dat de kritische editie de pretentie heeft een reconstructie te bieden van de tekst zoals de auteur die geconcipieerd of geschreven heeft. In hoeverre dit mogelijk is, hangt af van de staat waarin het werk is overgeleverd. In het geval van Truwanten hebben we te doen met een werk dat slechts uit één handschrift bekend is. De tekst is incompleet en bevat, behalve een aantal kleinere ongerechtigheden, hoogstwaarschijnlijk tenminste twee ernstige corrupties. Nu de zaken er zo voorstaan, kan het ontbrekende tekstgedeelte onmogelijk worden gereconstrueerd en is het ten hoogste onder voorbehoud mogelijk die cor-

[p. 39]

rupties te herstellen. De vraag is dan, of de reconstructie van deze bedorven plaatsen betrouwbaar genoeg is om een plaats in de kritische tekst te verdienen. Ook bij die beslissing moet de editeur bij zijn filologisch geweten te rade gaan.

Het is duidelijk dat bij de vervaardiging van een kritische tekst de interpretatie van het werk als (litterair) taalbouwsel een veel grotere rol speelt dan bij de diplomatische. Stond bij deze laatste de tekst-zoals-die-in-één-bron-is-overgeleverd voorop, bij de kritische tekst gaat het om de optimale presentatie van een litterair werk, waarbij de in de bron (of bronnen) overgeleverde tekstvorm het uitgangspunt vormt.

Hiermee zijn de aard van de kritische tekst en de voornaamste problemen die de ontwerper ervan op zijn weg vindt, kort toegelicht. In welke richting wij een oplossing hebben gezocht, komt hierna, in paragraaf C, ter sprake en op p. 116-118 zullen wij trachten een standpunt te bepalen ten aanzien van enkele vergaande voorstellen tot emendatie. Maar eerst willen we nog een korte beschouwing wijden aan de hulpmiddelen die wij bij de interpretatie van Truwanten hebben gebruikt.