Truwanten

[p. 20]

D Wat is een diplomatisch afschrift?

Een korte theoretische uiteenzetting vooraf. Op F. 235 is schrift te zien. Schrift is een systeem van tekens, met behulp waarvan taaluitingen visueel waarneembaar kunnen worden gemaakt. Een systeem van tekens: dat wil zeggen dat de vormverschillen tussen die tekens correleren met functieverschillen. De functie van het (letter)schrift ligt in het aanduiden van klanken. Dit geschiedt niet in die zin dat elke klank, of elk foneem, door een eigen teken wordt aangeduid (zoals bijvoorbeeld in fonetisch schrift het geval is); de relatie tussen klank en teken wordt geregeld door een uiterst ingewikkeld, van taal tot taal verschillend en van taalperiode tot taalperiode evoluerend stelsel van tradities en afspraken, dat wij spelling noemen.

Nu is een van de kenmerken van een tekensysteem dat de vorm van de tekens die ertoe behoren, bij afspraak gewijzigd kan worden, mits de functie van die tekens dezelfde blijft. Neem bijvoorbeeld het morse-alfabet. De functie van dit tekensysteem ligt in het aanduiden, niet van klanken, maar van letters. Een boodschap in morse kan zowel langs visuele weg, met een seinlamp of met vlaggen, worden overgebracht, als langs auditieve weg, met behulp van een zoemer of een fluit. Door lichtsignalen te herleiden tot geluidssignalen verandert er wel iets aan de vorm van de tekens, maar niet aan hun functie. De boodschap blijft dezelfde.

Op dit principe van herleiding van de vorm van tekens met handhaving van hun functie berust de techniek van het diplomatisch afschrift. Daarbij gaat het erom, de tekens van een tekst te vervangen door tekens van een andere vorm (gemakkelijker leesbaar, reproduceerbaar en citeerbaar), maar met dezelfde functie. Een diplomatisch afschrift dient vooral een praktisch doel. Om een tekst te kunnen bestuderen moeten we precies weten welke schrifttekens die tekst bevat. Een fotografische reproduktie is daarbij een vrijwel onmisbaar hulpmiddel, maar niet meer dan dat. Hoe zou men, zonder afschrift, kunnen vaststellen of een tekst goed gelezen is; hoe zou men, zonder afschrift, over plaatsen in de tekst kunnen discussiëren (‘het vierde teken in het vijfde woord op de zestiende regel van boven in de linkerkolom...’); hoe zou men, zonder afschrift, woorden of regels kunnen citeren? Zonder afschrift kunnen we het niet stellen. En als het erop aankomt, precies te verantwoorden welke schrifttekens de tekst bevat, moet dit afschrift diplomatisch zijn. Dat wil zeggen dat alle schrifttekens van de tekst in het handschrift moeten worden herleid tot schrifttekens met dezelfde functie, zonder dat er tekens worden toegevoegd, of

[p. 21]

weggelaten, of vervangen door tekens met een andere functie. Een diplomatisch afschrift is dus een nauwkeurige weergave door middel van moderne schrifttekens, van de tekst zoals die in de bron staat.

Dat is de theorie. De praktijk is een terrein vol voetangels en klemmen. De kopiist van F. 235 heeft zich bediend van een schrifttype waarvan de vormgeving enerzijds was bepaald door een tot in de Oudheid terugreikende traditie, en anderzijds, binnen die traditie, door zijn individuele ‘hand’. Dat zelfs een onervaren lezer een aantal van zijn tekens onmiddellijk herkent, en andere na enige oefening, is een gevolg van het feit dat ons twintigste-eeuwse schrift in diezelfde traditie thuishoort. Daardoor is in de meeste gevallen de herleiding van middeleeuwse tot moderne schrifttekens betrekkelijk eenvoudig. Problemen treden pas op waar het middeleeuwse schriftsysteem afwijkt van het onze en vormen vertoont waarvoor het moderne schrift geen equivalent bezit. In die gevallen zijn wij gedwongen uit te gaan van de functie, en een vorm te kiezen die deze functie op de wijze van òns systeem kan aanduiden.

Het middeleeuwse paragraafteken levert een goed voorbeeld. De functie daarvan is tekst-structurerend. Paragraaftekens worden in prozateksten gebruikt om het begin van zinnen of reeksen zinnen (‘paragrafen’, ‘alinea's’) aan te duiden; in verhalende poëzieteksten markeren zij het begin van kleinere verhaalgedeelten binnen de hoofdstukken; in lyrische poëzie vindt men ze vaak aan het begin van elke strofe; in toneelteksten staan zij soms zowel vóór elke clauskop (aanduiding van een sprekend personage) als aan het begin van elke claus... Ook het moderne schrift kent een paragraafteken - dat er overigens geheel anders uitziet dan het middeleeuwse en veel beperktere gebruiksmogelijkheden heeft. Het wordt, vrijwel altijd in combinatie met een cijfer of letter, slechts in bepaalde soorten prozateksten (leerboeken, ambtelijke stukken) gebruikt, ter aanduiding van het begin van tekstonderdelen. Hoe geven we het middeleeuwse paragraafteken nu weer in een diplomatisch afschrift in moderne druk? Als het om een prozatekst zou gaan, zouden we overal waar het handschrift een paragraafteken vertoont, kunnen inspringen. Maar dit is een tekst in verzen. Hoewel in moderne poëzieteksten slechts zelden paragraaftekens worden gebruikt, hebben wij besloten het middeleeuwse teken weer te geven met het paragraafteken dat de oude drukkers hiervoor bezigden. Geheel in overeenstemming met de strenge beginselen van het diplomatisch afschrift is deze oplossing niet, maar zij heeft het voordeel voor geen misverstand vatbaar te zijn.

[p. 22]

Ook voor de abbreviaturen moet een oplossing worden gevonden. Wij hebben ons aangesloten bij het heersende gebruik in diplomatische edities. De door het afkortingsteken gerepresenteerde letters zijn ter vervanging van dat teken opgenomen (wat eigenlijk tegen het diplomatische principe ingaat), maar daarbij gecursiveerd, zodat de lezer gewaarschuwd is: die letters zijn afkomstig van de editeurs! Bij gebruik van een gewone schrijfmachine of bij een met de hand geschreven diplomatisch afschrift markeert men de opgeloste abbreviaturen door de desbetreffende letters te onderstrepen. Een voorbeeld hiervan vindt men in dit boekje op de bladzijde met lettervormen (p. 18).

De rubricatiestreep door de beginletters van alle verzen hebben wij niet in het afschrift opgenomen. De functie daarvan is namelijk enerzijds decoratief (dus niet tot het tekensysteem behorend), en valt anderzijds samen met die van de hoofdletters aan het begin van de regels.

De lange en de ronde vorm van de s worden beide weergegeven met een s, maar u, v en w worden in het afschrift onveranderd overgenomen. Waarom? Kort gezegd (een adequate verantwoording van deze beslissing zou een bladzijdenlang vertoog vergen): omdat er tussen lange en ronde s geen functieverschil valt waar te nemen, terwijl zowel u als v en w in het middeleeuwse schrift een dubbele functie hebben. Het bezwaar dat die functies in het moderne schrift ánders over de beschikbare tekens zijn verdeeld, hebben wij voor lief genomen. De varianten van de i hebben wij op dezelfde grond weergegeven met i en j: de i in het afschrift representeert de eenvoudigste vorm, met of zonder punt, en ook de i-met-verlengde-stok in mi. De j in de combinatie ij en de j-variant (bijv. in jnde, V, a, 14) met de moderne drukletter j.

Links van de tekst is een regeltelling per kolom toegevoegd, en om praktische redenen is in de rechtermarge bovendien een telling van de verzen opgenomen. Waarom die met vers 104 begint zal later worden toegelicht.

Aan de voet van de bladzijde vindt men aantekeningen over moeilijk leesbare letters of woorden en over andere problemen die zich bij de transcriptie voordoen en die niet in de tekst kunnen worden aangegeven. Bijvoorbeeld in R, b, 9, waar de kopiist zich heeft verschreven en vervolgens verbeterd:. In de aantekening is dit als volgt verantwoord: menegerande: derde e boven de regel toegevoegd.

In de laatste paragraaf (F) van dit hoofdstuk is een diplomatisch afschrift van de Truwanten-tekst opgeno-

[p. 23]

men. Wij hebben het vele malen gecollationeerd, dat wil zeggen: de juistheid ervan geverifieerd op fotokopieën en op het handschrift-zelf - tot het naar ons beste weten geen fouten meer bevatte. Over die collatie valt weinig te vertellen, of het moest zijn dat men erbij kan leren zichzelf te wantrouwen als zijn ergste vijand. Er is echter ook nog een ander controlemiddel dat wij eveneens te baat hebben genomen: de vergelijking met andere edities van dezelfde tekst.