Truwanten

C Een lesje in paleografie

Om de regels op de juiste plaats op het papier te krijgen heeft de kopiist geschreven in een van te voren aangebracht raam werk van lijnen, dat op de reprodukties niet zichtbaar is. Horizontale lijnen zorgden voor een regelmatige interlinie, verticale voor rechte kolommen. Aan de linkerkant in elke kolom was een extra verticaal getrokken om een afzonderlijke, smalle kolom aan te geven waarin de beginletters van de tekstregels moesten komen. Deze kapitalen staan iets los van de overige tekst; zij hebben bovendien nog bijzondere nadruk gekregen doordat er na het schrijven door deze kapitalen een verticale rode lijn is getrokken met rubriek (rode inkt). We spreken daarom van rubricatie.

De schriftsoort waarvan de kopiist zich heeft bediend was een nieuwkomer onder de boekschriften. Vooral in kostbare codices -een codex (meervoud: codices) is een geschreven boek uit de tijd dat dit de normale vorm van boekproduktie was - werd toen nog vrij algemeen de littera textualis gebruikt, een in hoge mate gestileerde schriftsoort waarbij (om slechts één kenmerk te noemen) de schachten van de stokletters een scherp, strak uiteinde vertonen, wat het schrijven tot een tijdrovend karwei maakte. De hier gebruikte littera cursiva was in oorsprong geen boekschrift, maar een schrift voor alledaagse doeleinden, waarbij het meer op snelheid dan op ge-

[p. 16]

makkelijke leesbaarheid aankwam. Enkele letters (bijvoorbeeld a en g) hebben een vereenvoudigde gedaante, sommige stokletters laten duidelijke lussen zien. Omstreeks 1400 wordt dit schrift, in gestileerde vorm, ook voor boeken gebruikt. Zoals hier.

Wat staat er nu op de rectozijde van F.235 geschreven? Om gemakkelijk te kunnen verwijzen zullen we dit recto voortaan aanduiden met R, de linkerkolom met a, de rechterkolom met b, en nummeren we de regels per kolom, inclusief de korte regeltjes tussen de blokjes tekst. Voor het gemak reproduceren wij hier het begin van de tekst, R, a, 1-11.

Vóór R, a, 1, buiten de kolom, ziet men allereerst (in het handschrift-zelf in rode inkt) een zogenaamd paragraafteken, dat terugkeert aan het begin van ieder blokje tekst en aan het begin van de éénregelige ‘tussenschriften’. Het is bedoeld om de indeling van de tekst aan te geven, ongeveer zoals wij inspringen bij het begin van een nieuwe alinea.

: de eerste letter is een hoofdletter C, goed te herkennen als we de verticale streep door de hoofdletterkolom even ‘wegdenken’. De andere letters van het eerste woord spreken bijna voor zichzelf: Comt. In het tweede woord, (voert), moet gewezen worden op de karakteristieke vorm van de letter v, met een lus aan de linkerpoot, en op de r, die in deze hand opvallend breed kan uitvallen. Het derde woord, (den), begint met een lusletter d, kenmerk van het cursieve schrift. Eigenaardig is ook de lange, dunne neerhaal aan de n, die deze kopiist ook bij andere slotletters aanbrengt (vgl. mi, het voorlaatste woord van R, a, 10

[p. 17]

en noch, het derde woord van R, a, 36 - de laatste regel van de kolom). Met enig hoofdbreken kunnen we de laatste drie woorden van de eerste regel ook lezen: (hals moeti breken).

De s aan het eind van het woord hals heeft een heel andere vorm dan in desen (R, a, 7) of in sidi (R, a, 14). Het blijkt dat we te maken hebben met twee verschillende vormen voor de letter s waarvan het gebruik wordt bepaald door de plaats in het woord. Aan het einde van het woord komt alleen de ronde slot-s voor; in andere posities alleen de lange s die als een forse haak door de regel priemt.

Ingewikkelder liggen de zaken bij u, v en w. Waar wij een u spellen, schrijft de kopiist meestal eveneens een u (dus, R, a, 2; Vrouwe, R, a, 16 en 28; truwanten, R, b, 13), maar in de woorden nv (bijv. R, a, 3) en v (bijv. R, a, 6) en in grav (‘grauw’, V, a, 22) gebruikt hij een v. Waar wij een v spellen, schrijft de kopiist aan het begin van een woord of na een prefix eveneens een v (voert, R, a, 1; bevinde, R, a, 33), maar op andere plaatsen meestal een u (duuel, R, a, 24; graue, R, b, 29). Het gebruik van de w komt overeen met het onze, maar de kopiist schrijft in deze tekst éénmaal een w voor uu: wt in V, a, 16. Het is duidelijk dat de spellingconventies met betrekking tot u, v en w in dit middeleeuwse schrift anders zijn dan de huidige. Terwijl wij u, v en w als afzonderlijke letters beschouwen, lijkt de relatie tussen deze tekens in het handschrift veel meer op die tussen de twee vormen van de s.

Iets dergelijks is het geval met i en j. De kapitaal van beide heeft overal de vorm van een J. De kleine letter i ziet er meestal uit als een simpel verticaal haaltje. Om dit weinig karakteristieke tekentje te onderscheiden van andere letters beschikten kopiisten over verschillende mogelijkheden, waarvan de ‘punt-op-de-i’ het meest voorkomt (mine, R, a, 11; minneken, R, b, 5). Aan het eind van het woord mi wordt de stok van de i bijna altijd naar onderen toe verlengd (R, a, 32; R, b, 13). De stok wordt ook verlengd als de i volgt op een andere i (trijpsac, R, a, 14; sijn; R, a, 19). Aan het begin van een woord staat soms - maar niet altijd - een variant, die overeenkomst vertoont met de moderne letter j (jaer, R,a, 23; jans, R, b, 28; jherusalem, R, b, 29 en jnde, V, a, 14. Maar ic, R, a, 7 en in, R, a, 8).

In de tweede regel (R, a, 2) staat boven het op één na laatste woord een horizontale streep. Deze zogenaamde nasaalstreep is een afkortingsteken en geeft aan dat achter de ij een nasaal (n of m) gelezen moet worden. Er staat dus mijn. Afkortingstekens of abbreviaturen stellen de kopiist in staat sneller te schrijven en

[p. 18]

ruimte te besparen. Vooral in Latijnse handschriften komen soms bijzonder veel abbreviaturen voor. Het systeem van abbreviaturen dat men in Middelnederlandse handschriften aantreft, is niet

[p. 19]

zeer uitgebreid, maar sommige afkortingstekens zijn ‘plurivalent’: zij kunnen verschillende letters of combinaties van letters aanduiden. De kopiist wiens werk wij hier voor ons hebben gebruikt slechts enkele abbreviaturen en is daar betrekkelijk zuinig mee; ook hij bedient zich van tekens met meer dan één functie. In het bijgaande overzichtje zijn niet alleen specimina van alle lettervormen gereproduceerd, maar ook de in deze tekst voorkomende abbreviaturen.

Hiermee zijn, naar het ons voorkomt, de voornaamste struikelblokken in de tekst op F. 235 uit de weg geruimd. De rest is oefening. Hieronder volgt het afschrift van de eerste elf verzen. Wie zich nog verder in het lezen wil oefenen kan het best gebruik maken van de reprodukties aan het eind van dit hoofdstuk, op de bladzijden 28-35.

¶ Comt voert den hals moeti breken
Dat dus langhe vasten mijn beesten
Hebdi nv gheweest jn feesten
Comt voert ons vrouwe moet v bedroeuen

¶ De maerte

¶ Swicht vrouwe laet v ghenoeghen
Met dat ic desen bundel draghe
In ginc noit in ghenen daghe
Om voederinghe al dus verre
Tonrecht sidi op mi erre
Want niesent en rustic mine voete

Uit dit voorbeeld van enkele regels wordt duidelijk dat er, als men eenmaal kan lezen wat er in het handschrift staat, meteen een nieuwe problematiek opduikt. Het middeleeuwse schrift kunnen ontcijferen is één ding, het resultaat van die ontcijfering vastleggen in een zogenaamd diplomatisch afschrift is een ander ding. Hoe noteren we het paragraafteken? Wat doen we met de afkortingen? Handhaven we de twee vormen van de s? Moet de spelling van u, v en w, en van i en j, worden aangepast aan het moderne gebruik? Om deze vragen bevredigend te kunnen beantwoorden, moeten we eerst weten wat een diplomatisch afschrift is, en waarvoor we het nodig hebben.