Trotwaer. Jaargang 34

[p. 257]

Buorkje
Jan de Vries

Fan pleats nei State

Meitsje my wekker en freegje: ‘Wat is dyn byld fan Fryslân?’ Myn andert sil wêze: ‘Greiden, pleatsen en kij.’ (En as immen sollisitearre hat as boargemaster yn 'e ien of oare gemeente sil er de marren en it silen neame).

It giet my diskear om 'e pleatsen. Takom jier is it in tema yn Fryslân. It Frysk Lânbou Museum hat dizze simmer al in útstalling mei as namme Buorkerijen sûnder boer. Gjin wûnder. It tal pleatsen dêr't op buorke wurdt rint mei sprongen tebek. In pear sifers. Yn 1980 - goed tweintich jier lyn - wiene der yn Fryslân noch 7400 pleatsen dêr't in boer op wenne. Yn 2001 wienen dat der noch 3800. Hast de helte minder dus. Nim dêrby it tal nije bedriuwen dat boud is yn de roalferkaveling dan hawwe der de lêste tweintich jier sa'n 4000 pleatsen in oare bestimming krigen.

Sang fan 'e tiid

It is de sang fan 'e tiid. En net iens fan de lêste tiid, al tinke wy dat soms wol. Doeke Wijgers Hellema, boer te Wurdum, skreau yn 1840 yn syn oantekeningen by de sloop fan in pleats op de Werp:

Sinds mijne komst alhier zijn er opvolgende meer dan tien Plaatsen desgelijks gesloopt, waarvan de landen losse landen geworden zijn, of naast bij andere plaatzen gelegen, daarmede vergroot, bij de zoodanig geval zeggen de inwoonders doorgaans: al weder een kostwinning weggeruimd, en inderdaad ook zoo, want de meervermogenden maken er gebruik van om, schoon een goed bestaan hebbende, hunne vermogens te vermeerderen, door den aankoop van meer land.

Der is dus net folle feroare. Allinne giet it no allegearre wat hurder en sil it de kommende jierren noch hurder gean. De miljeu-easken wurde stranger. Boppedat is útwreiding de iennichste kâns foar boerebedriuwen om te oerlibjen. Ek moat net fergetten wurde dat it op 't heden in hiel goed momint is om der in punt efter te setten. It lân is rottekrûddjoer en boppedat is it kwotum - it rjocht om te melken - in protte jild wurdich.

In foarbyld. In net al te grutte buorkerij mei 80 pûnsmiet lân en 300.000 liter kwotum bringt samar oardel miljoen euro (aardich mear as trije miljoen gûne) op. Gjin wûnder dus dat men der mei ophâldt as men gjin opfolger hat. Efkes ôfrekkenje mei de belêsting en dan is der genôch jild om in knap hûs te keapjen. Net foar neat hawwe yn tal fan doarpen sommige nijboustrjitten yn 'e folksmûle de namme kwotum-buurt krige. Sa besjoen hat de boer fan hjoed wer in protte oereinkomst mei syn foargonger út de tiid fan Doeke Wijgers Hellema: hy kin wer rintenierje. Dat is ien fan de segeningen fan it Europeeske kwotumstelsel. In boer dy't buorket hat wol in grut fermogen, mar net folle romte om it jild út te jaan. In eigenerfde boer dy't der mei ophâldt heart ynienen by it groepke miljonêrs yn ús lân.

Hy hat dan ek lak oan de maatskippij. Hellema skreau noch dat it spitich wie dat mei in pleats ek in ‘kostwinning’ ferdwynt. It hie doe mei earmoede te krijen. Dat is no folslein oars. Der is net ien dy't him bekroadet om it feit dat der eltse wurkdei in boer mei ophâldt. De maatskiplike wearde fan in boer is gâns lytser wurden. Syn besit gâns grutter.

[p. 258]

Wat wol gelyk bleaun is, binne dyjingen dy't it lân fan de bedriuwen dy't der mei ophâlde keapje. Dat binne krektlyk as yn de tiid fan Doeke Wijgers Hellema de grutte boeren. Gemiddeld melkt in boer op 't stuit twa kear safolle molke as yn 1980. It binne de lytsere boeren dy't harren bedriuw ferkeapje. De grutte boeren groeie grutter. Alle ferhalen oer it moaie lytse geane foar de boer net op. Op lytsere pleats is gjin droech brea te fertsjinjen. Be-nammen net omdat de prizen fan de suvelprodukten sakje en de kosten oprinne.

Der binne noch geasten, lykas professor Jan Douwe van der Ploeg fan Wageningen, dy't tinke dat ferbreding in lyts bedriuw takomst jout. Der waard dan tocht oan it leverjen fan streekprodukten, biologyske lânbou, natuerbehear, rekreaasje en dat soarte fan twadde takken. Yn 'e praktyk blykt dat it pielen bliuwt. De echte produksje fan de lânbou yn Fryslân komt fan grutte bedriuwen, dy't noch iderkear grutter wurde. De sifers wize it út. Dêrom ek dy frijkommende pleatsen.

Lege pleatsen

Dy pleatsen op it plattelân wurde in probleem. No al sjogge jo âlde auto's, âld izer, karavans en boaten op plakken dêr't oars de rûchskerne stie. Ofwiksele troch kreaze wenbuorkerijen. Dy passe yn wêzen noch it bêst yn it Fryske lânskip. Dêrom binne de gemeenten dy't pleitsje foar lytse ambachtlike of technyske bedriuwen yn de pleatsen, net goed dwaande. Bedriuwen op 'e romte jouwe faak rommel. Technysk heechsteande bedriuwen sille har net sa maklik yn in pleats ûntjaan. En as se groeie moatte se ek wer útwreidzje. Dan fersteure se wer it lânskip.

Boppedat, bedriuwen passe by de besteande bebouwing. As jo in bytsje fan Fryslân hâlde soargje jo derfoar dat bedriuwichheid by stêden en doarpen komt.

Dêrom pleitsje ik foar in ferbod op it opsetten fan bedriuwen yn lege pleatsen. It levert net folle wurkplakken op en it stiet raar yn it lânskip. De iennichste bestimming soe bewenning wêze moatte. Dat past ek hielendal yn dizze tiid. Sjoch wat minsken foar in hoeke frije grûn oerhawwe. Der wurdt troch de Provinsje romte jûn foar it stiftsjen fan in ‘landgoed’ oftewol in bûtenpleats. Dêr hoecht lykwols gjin nije romte foar reservearre te wurden. Elke pleats is yn feite in bûtenpleats of in State. Lit lju mei sinten dêr har jild ynsette. Fansels moatte der dan stringe easken steld wurde oan de ferbou en de beplanting der omhinne. It byld fan Fryslân moat der better fan wurde. Dêr hawwe wy allegearre wat oan. Wa't dan op in State wenje wol, moat der mar fiks foar betelje.

It is saak dit net op syn beloop te litten, mar der provinsjaal stjoer oan te jaan. Oars bliuwt it in hap-snap belied mei op 't lêst in fertutearze Fryslân.