Trotwaer. Jaargang 34

[p. 254]

Folksferhalen fan Tr. Riemersma
Pompe en fersûpe
Joke Corporaal

Tr. Riemersma, Salang't de beam bloeit. Folksferhalen. Koperative Utjowerij, Boalsert 2001. 189 siden. € 11,50.

‘In nije ympuls foar it folksferhaal’, ‘Skabreuze folksferhalen’ en ‘Riemersma set tradysje fuort’. Sa skreau de Fryske parse ferline jier oer de bondel Salang't de beam bloeit. Trinus Riemersma hat yn dizze bondel selsmakke fariaasjes op it folksferhaal gearbrocht, in sjenre dêr't er him earder as wittenskipper mei dwaande hâlden hat. It Frysk Deiblêd hopet dat Riemersma foar syn boek mar deselde hege wurdearring krije mei as bygelyks Waling Dykstra en de bruorren Halbertsma eartiids, en net it lid op 'e noas, lykas Douwe Tamminga. Tamminga krige yn 1965 syn ta koart ferhaal bewurke folksferhaal fan it Rely Jorritsmafouns werom, mei it kommentaar dat it net orizjineel wie. It wie basearre op in besteand folksferhaal.

Orizjineel, dat binne de measte ferhalen yn Riemersma syn bondel al. Sa't er sels sein hat yn in fraachpetear, hat er de measte ferhalen yn de bondel sels optocht. Net besteande ferhalen hawwe him ynspirearre, mar de ferhaalstruktueren sa't dy yn folksferhalen foarkomme. Je soene je sels ôffreegje kinne at de ferhalen yn Salang't de beam bloeit wol perfoarst as folksferhalen bestimpele wurde moatte.

Jurjen van der Kooi, haaddosint folkskunde oan 'e Rijksuniversiteit yn Grins, skreau yn 1984 syn dissertaasje oer it folksferhaal yn Fryslân. Yn syn definysje is in folksferhaal in ferhaal ‘mei in primêr of sekundêr fiktyf karakter en mei in troch struktuer, funksje en sjenre bepaalde spesifyke ynhâld, dy't, wol of net begelaat fan in skriftlike tradysje, mûnling oerlevere wurdt’. De twa grutte misferstannen dy't der hearskje om it folksferhaal, sa skreau er earder yn in artikel oer âlde folksferhalen yn in nij jaske foar Hjir, binne dat it folksferhaal op stjerren nei dea wêze soe en dat allinne âlde ferhalen folksferhalen wêze kinne. It ferlet fan moaie ferhalen is fan alle tiden en kultueren.

Boppedat kin der trochstrings folle mear ûnder it folksferhaal beflapt wurde as tocht wurdt. Ek ‘fize mopkes’ dy't ûnder bern sirkulearje - lykas dy oer de postboade dy't oanskillet, troch de brievebus sjocht en by it sjen fan it skamhier op it krús fan in bleate frou seit ‘Zeg krullenbol, is je moeder ook thuis?’ - binne foarbylden fan folksferhaaltsjes. Fansels is it wol sa dat de orale tradysje net mear sa libben is as yn 'e tiid dat der minder oare ferdivedaasje wie. Sûnt samlers fan folksferhalen lykas Poortinga begûn binne de folksferhalen op te tekenjen, libje se foar in grut part op papier. Wol in folksferhaal bliuwend sukses hawwe - net fersûpe mar pompe - dan moat it neffens Van der Kooi aktualisearre wurde, oanpast oan tiid en fermidden fan ferteller en harker.

Yn Riemersma syn ferhalen giet it net om âlde ferhalen yn in nij jaske, mar om nije ferhalen yn in âld jaske. Neffens Van der Kooi heart Riemersma ta it type folksferhaalskriu-

[p. 255]

wers dat it folksferhaal brûkt om ‘in sels optocht ferhaal stal en ynhâld te jaan’ (fd 6/6/2001). Dêrom jilde beskate skaaimerken dy't Van der Kooi jout foar folksferhalen yn in nij jaske ek foar de ferhalen yn Salang't de beam bloeit.

De measte ferhalen yn de bondel spylje yn it boerefermidden fier fan de moderne wrâld. Ek yn âlde folksferhalen dy't benammen yn Fryslân yn grutte tallen bestien hawwe, waard dit boerefermidden brûkt. It is fansels ek in gaadlik plak foar mysterieus barren. Al te ûnoannimlik moast dit barren lykwols net wêze, faak besochten skriuwers en fertellers de yndruk te jaan dat de ferhalen wier bard wiene of wêze kind hiene. Inkelde ferhalen út de bondel fan Riemersma spylje har yn ús tiid ôf, oaren moatte foar ús tiid situearre wurde. Benammen dizze ferhalen binne kwa spanningsopbou en suggestiviteit it sterkst.

It bêste foarbyld hjirfan is wol ‘De slykwiven’, dêr't yn beskreaun wurdt hoe't Harro, in oankommend brêgeman, in nacht op it waad trochbringe moat om te bewizen dat er it houlik en syn breid wurdich is. Tige oannimlik is hoe't it hiele doarp - dat, sa't dat eartiids gie, folslein isolearre is - it kommende houlik en alle spanningen dy't der by hearre, meibelibbet. De psychology fan haadpersoan Harro, syn ynderlike konflikten en de twifels oer it kommende houlik, is messkerp werjûn. De spanningsopbou fan it ferhaal is funksjoneel as oantsjinner fan it neierjende ûnheil. Ek nei de needlottige ein fan Harro bliuwe der fragen foar de lêzer oer, want dat slykwiven echt besteane, dat wol ús net oan.

Spitigernôch is it Riemersma lang net yn alle ferhalen slagge dizze knappe suggestive styl oan te hâlden. Inkelde ferhalen binne net goed útwurke. Net allinnich misse se in beskate



spanning en is it barren net goed strukturearre, ek ûntbrekt elke suggestje dat der mear as ien ynterpretaasje mooglik is. Ferhalen as bygelyks ‘De himelfeart fan Bouke Bremer’ binne benammen wat dizze punten oangiet de swakke kant it neist. Yn dit ferhaal is haadpersoan Bouke yn 'e himel telâne kaam. Moai fynt er it dêr net. As ateïst hat er neat op mei de ‘ferkearde partij’, spirituele en fromme lju. Neukt, ofwol ‘fan dattum’ sa't Bouke it neamt, wurdt der ek al net, jenever en in pakje shag

[p. 256]

moatte jo yllegaal besette. Nei in lytse omskarreling hat Bouke syn plakje dochs rillegau fûn. Hy slút him oan by de yllegale jeneverstokers en skarrelet in moai wyfke op dat wol ‘fan dattum’ mei Bouke dwaan wol. Dit ferhaal ûntspoart kwa opbou hielendal. It petear mei God, dy't Bouke yn 'e himel moetet, stiet yn gjin ferhâlding mei de rest fan it ferhaal, en ek de psychologyske ûntjouwing dy't Bouke trochmakket kin net oannimlik makke wurde.

Itselde jildt foar it ferhaal ‘Loslitte’ wêryn't in frou it libben net mear oppakke kin nei't har man in auto-ûngemak hân hat en weirekke is. At se op in dei de geast fan har man moetet, sjocht se dalik yn dat it oars moat en kin se it libben wer oppakke. In soartgelikense antyklimaks fine wy yn ‘De duvel te glêd ôf’. De ‘tûke’ fûnst fan de boer, dat er mei de duvel meigiet nei de hel at er earst syn nije skuon oanlûke mei (hy hat nammentlik gjin nije skuon), docht tige forsearre oan.

Hat de skriuwer it himsels net oan tiid dien om ditsoarte ferhalen út te wurkjen? Of moatte wy se sjen as datjinge dat Van der Kooi nei oanlieding fan âlde folksferhalen yn in nij jaske ‘in ferskowing fan it earnstige nei it humoristyske’ neamt? Yn dat gefal soe it Riemersma te dwaan west hawwe om de satire op (de moraal fan) it folksferhaal, sadat psychology en ferhaalstruktuer op it twadde plak komme. Dit soe ek de platte erotyk, dy't sa no en dan suver wat pornografysks krijt, ferklearje.

Waard in tsiental jierren lyn noch hiel hoeden omgien mei de seksuele ferwizingen dy't yn folksferhalen in soad foarkomme, yn Salang't de beam bloeit frije de persoanen, sa't wy dat wol fan earder wurk fan Riemersma wend binne, omraak op inoar om. Ferbjusterjend is hoefolle synonimen at Riemersma wol net wit foar de seksuele died: ‘hynderje’, ‘de bûkeman yn it prûmke skowe’, ‘jûtse’, ensafuorthinne. It ferhaal sels wurdt net altyd sterker fan dizze op himsels aardige fynsten.

Stadichoan krije jo by lêzing fan de ferhalen yn Salang't de beam bloeit it idee dat it hjir wol om in eigen ynterpretaasje fan it folksferhaal gean moat, dêr't de parody in wichtige rol yn spilet. Hoe moatte oars de bytiden pynlike klisjees opfette wurde, bygelyks yn ‘De beurs dy't net leech rekke’: ‘Miskien gyng it ek net om God of duvel, mar lei it oan de minske sels wat er der fan makke. In minske waard in kâns bean en hy koe dy oangripe of fergrieme. By einsluten wie net God of de duvel, mar de minske sels ferantwurdlik foar syn dwaan en litten.’ (s.163)

Jurjen van der Kooi fernuvere him der yn it Frysk Deiblêd oer dat júst Riemersma no in bondel mei folksferhalen skreaun hat. It hie yndie frjemd west at Riemersma it folksferhaal net op in eigen manier bewurke hie. Yn Salang't de beam bloeit hat er syn eigen fersje fan it folksferhaal skreaun. Dat er oer it einresultaat hjir en dêr net wat kritysker west hat, is spitich. Want dat er in moai ferhaal skriuwe kin, wisten wy al.