Trotwaer. Jaargang 34

[p. 243]

See en strân en sa
Sjoerd Bottema

Tsjits Peanstra & Jelle Bangma, Dûbel Tij. Utjouwerij Frysk en Frij, Ljouwert 2002. 84 siden. € 12.

Jelle Bangma en Tsjits Peanstra ha har dichterlike korrespondinsje bondele ûnder de titel Dûbel Tij. De skeanprinte bydragen binne fan Tsjits Jonkman, de oaren fan Jelle Bangma. It giet hjir om saneamde ‘skeakelfersen’, fersen dy't om bar skreaun binne troch de beide dichters, mei as betingst dat ien rigel út it foargeande fers brûkt wurde moast as skeakel nei it nije fers.

Behalve oan dy iene skeakelrigel ha de beide dichters har ek noch bûn oan allerhande oare ôfspraken: oer it tema, de foarm, de lingte fan de fersen en de fersrigels, en it rym. Hast alle - goed 70 - fersen ha rigels fan 10 of 11 wurdlidden mei hyltyd itselde jambyske metrum: in swak beklamme wurdlid wurdt hyltyd folge troch in sterk beklamme wurdlid. Dat jout de bondel wat ientoanichs: ienselde dreun dy't yn alle fersen wer opdûkt. Sa krijt it dichtsjen wat fan puzzeljen: alle stikjes passe.

Dêrby ûntkomt men net oan de yndruk dat de foarm de ynhâld soms dikteart. Hiel dúdlik is dat te sjen as de dichter, om oan it krekte tal wurdlidden te kommen, in wurd of in pear wurden taheakket dy't ynhâldlik besjoen folslein yrrelevant binne: ‘Dochs waard ik bern fan 't wetter’, skreau Tsjits Peanstra, mar dat wiene noch mar sân fan de tsien fereaske wurdlidden en dus makke se derfan: ‘Dochs waard ik bern fan 't wetter, dat 's bekend’.

Mar soms wolle de stikjes mar net passe, soms bliuwt in tekst as los sân oan elkoar hingjen. ‘Wy fine fêst de stêd fan ljocht en frede, / al sykje w' ek ús hiele libben lang / en geane wrâlden op yn reek en fjoer,’ is it hillich leauwen fan Tsjits Peanstra. ‘Want elke dei wurdt wer nij libben berne, / stean' nachts de stjerren oan in kleare loft, / leit fris en jong de dauwe oer it fjild.’ It oarsaaklik ferbân mei de earste trije rigels ûntgiet my, moat ik bekenne. Mar Tsjits Peanstra is al wer op 'e tekst oer wat oars: ‘Hoe soe de skientme troch geweld fergean, / sa lang as wy noch skriuwe en sjonge kinne? / Us wurden stean' bewarre yn de tiid.’ Jaja, wa't skriuwt bliuwt. Dat mei sa wêze, mar wat hat dat mei de rest fan it gedicht te meitsjen?

Taalgebrûk, rym en byldspraak binne net altyd like orizjineel. ‘De tiid, dy hâldt gjin skoft,’ skriuwt Tsjits Peanstra en dat ek noch twa kear. Jelle Bangma werhellet himsels te faak yn de ôfdieling ‘Moeting’. Dêr lit er it wurd ‘bûlevaar’ rymje op ‘cocktailbar’ en dat is prachtich fansels, mar as yn itselde gedicht dy ‘cocktailbar’ nochris opdûkt, no yn kombinaasje mei ‘it soele waar’, wurdt it al minder bysûnder en as datselde rympear ‘waar / bar’ twa gedichten fierder wer brûkt wurdt, is de aardichheid derôf. Tsjits Peanstra wol troch har leafste net oer de drompel tild wurde, hja siket it in pear klisjees hegerop: ‘do mochtst my oer de sinneweagen drage, / dyn sêfte wurden reauntsjend yn myn ear’. En Jelle Bangma draait by sokke sênes in muzykje fan Mantovani: ‘'k Hear in akkoard as ik dyn namme neam, / der núndert stil en leaflik in meldije.’

Wyn en wetter en sokssawat, see en strân en sa, de swide romte fan it Fryske lân, it wiuw-

[p. 244]

kjend reid, in ienlike pleats, de wolkens en de fûgels heech oan de loft - dêr tilt it fan op yn dizze bondel. Ien ôfdieling hat de stêd as dekor en dan docht bliken dat it hert fan de dichters dêr net leit. Beide binne it bern fan it doarp, dy't har yn de stêd net echt op har gemak fiele:

Soms nei de stêd en kofje op 't terras,
mar bin ik dêr, dan tink ik om myn tas.

Jelle Bangma wie as jonkje al bang foar de stêd:

O seldsum reisdoel, noait foar d' aardichheid,
net iens foar klean, dy tovere ús mem;
de stêd wie toskedokter, sikehûs.

In eangst dy't er eins noait oerwûn hat. En tsjinoer de gefaren fan de stêd stiet de feiligens fan it doarp. Jelle Bangma wit dat gefoel hiel kearnachtich ûnder wurden te bringen yn de beide lêste rigels fan syn gedicht:

Noch altyd eangstich funksjoneel de stêd,
nei wurk en wink'ljen yn myn doarp op bêd.

De wat forsearre elisy yn ‘winkeljen’ is trouwens in moai foarbyld fan foarmdiktaat.

Foaral de romantysk ynstelde lêzer krijt syn gerak, want ‘Weltschmerz’ en ‘Sehnsucht’ - dêr't ik sa'n wurd om sis - sette de toan. Langstme nei eat wat ûnberikber is of blykt te wêzen, tebeksjen nei wat west hat en foargoed foarby is. Tebeksjen ek nei de bernejierren fan ûnskuld en ferwachting. Langstme ek om boppe jinsels út te stigen, in heger en suverder steat fan libjen te berikken. Koartsein: heimwee en ‘Fernweh’.

Dy twa tema's komme hiel moai nei foaren yn de beide folgjende gedichten mei as skeakelrigel: ‘mei de sierlik wite seilen’. By Tsjits Peanstra binne dat de wjokken fan de lytse swan, dy't troch de offisjele fûgelkunde ‘Bewick's swan’ neamd wurdt, in earbetoan oan de Ingelske tekener Thomas Bewick, dy't libbe yn de achttjinde en njoggentjinde ieu en dy't ferneamd waard troch syn tekeningen fan fûgels.

Hast se sjoen de lytse swannen
mei de sierlik wite seilen?
hoei-hoei- hasto har rop ferstien,
by d' earste klanken werkenden
wy Bewick's swan; grûnjend wetter
wy seagen gjin gefaar. Nea net.

Witst datst oer wetter rinne kinst
ast leaust dat it dy drage kin?
Mei de sierlik wite seilen
de heechste weach betiptopje.
Sa faak bin 'k kopke ûnder gien
en eins noait wat byleard. Neat noch.

Sa falt der yn dizze bondel hjir en dêr wol mear moais te belibjen en behalve mei it lêzen fan de gedichten kin de lêzer him ek fermeitsje mei út te finen hokker rigel út it iene gedicht ek al brûkt is yn it foarige. Sa hat men der dus dûbel wille fan.