Trotwaer. Jaargang 34

[p. 134]

Johan van der Zee nimt nei 34 jier ôfskied fan VGTG
Yn Fryslân bart in soad dat nijsgjirrich is
Jitske Kingma

Mear as sânhûndert programma's hat er makke foar Van Gewest tot Gewest. En syn nocht hat er noch net. Mar hy is hast sechstich en dan is it dien by de omrop. Johan van der Zee is dwaande mei syn lêste programma, dat al útstjoerd is as dit nûmer ferskynt. Dat hy ophâlde moat, is net oars. Mar dat yn syn lêste dagen noch sa'n bom ûntploffe moast, dat docht him sear: nei 37 jier moat it op it Journaal nei âldste televyzjeprogramma fan Nederlân wike foar fernijing en sil fan it skerm ferdwine. Van der Zee hat der gjin goed wurd foar oer.

Lanlik nijs ferpleatse

Wy sitte yn syn skitterjende romtelike wenning yn Ter Idzert. Johan van der Zee fertelt oer it lêste programma dêr't er mei dwaande is.

‘It giet oer ferkearskundige Monderman, de betinker fan de minyrotonde, dy't spyt hat fan alle obstakels dy't er yn diken oanlein hat. Ik ha al earder in programma makke oer ferkearsobstakels, yn 1982 en dêr wie Monderman ek by belutsen. Doe waarden drompels en rotondes oeral ferdigene en oanlein.

Tsjintwurdich fynt er, dat je krekt sjen kinne moatte dat je in doarp binnenkomme. Dy link mei it ferline wurdt makke en Monderman wurdt ek filme op in bewennersjûn yn Warten, dêr't er de neidielen fan sokke obstakels útleit, wylst bewenners der gauris wol oan wolle. We sille noch in dei filmje, sjen nei it materiaal, twa dagen monteare, ien dei ôfwurkje en dan is it gebeurd.’

Wêrom no sa'n ûnderwerp yn Van Gewest tot Gewest?

‘Wy ha dit foar de gelegenheid bûn oan it doarp Warten, mar it is fansels in lanlik probleem. Dat is krekt de bedoeling fan it programma, dat je lanlik nijs nei de pleatslike sitaasje ferpleatse.’

Johan van der Zee is yn 1968 oannommen by Van Gewest tot Gewest om de Fryske ûnderwerpen te dwaan. Dêrfoar hie er fjouwer jier by de rono (Regionale Omroep Noord en Oost) wurke.

‘Om de Fryske ûnderwerpen te behanneljen wie it doetiids ferplichte om ek yn de regio te wenjen. Dat jilde foar alle regionale fertsjintwurdigers. Tsjintwurdich is dat wat loslitten, je meie no ek earne oars wenje. Doe't ik by Van Gewest tot Gewest begûn, wie der njonken de fertsjintwurdiger út Fryslân immen yn Grins/Drinte, ien yn Oerisel, ien yn Gelderlân, ien yn Seelân en immen yn Noard-Hollân. Fierders waard in soad mei freelancers wurke. It noarden wie dus goed fertsjintwurdige. Gjin wûnder, want dêr bart in soad dat nijsgjirrich is, benammen yn Fryslân. De ûnderwerpen dy't út Fryslân komme binne hiel dúdlik te werkennen, om't der meast Frysk praten wurdt. Wy ha dêr wol in soad klachten oer hân, út Drinte en Brabân benammen. It wie altyd dúdlik wêr't sa'n programma weikaam.’

Dat stiet no dus yn 'e kiif.

[p. 135]

Johan van der Zee foar syn hûs yn Ter Idzert. (foto S. van Ek)

‘Dat hat wol faker sa west. Dan waard der sein dat it “oubollig” en “folkloristisch” wie. Mar der wurdt in soad nei sjoen, troch sa'n 350.000 minsken. Yn it begjin wol troch troch twa miljoen, mar doe wiene der noch mar twa netten. Doe't it tredde net der kaam gongen wy wer even nei hûndert-, hûndertfyftichtûzen, mar dat is wer omheech gien. Wy binne it bêst besjoene programma fan de nps.’

De nps hat in kulturele en multykulturele taak. Yn dat ramt en mei ynjûn troch jildproblemen waard besjoen of vgtg noch wol sa goed yn de formule paste.

‘Wy neamden sokke diskusjes “grachtengordeldiscussies”. Der waard in nije haadredakteur beneamd twa jier lyn, Hans Snijder [yntusken beneamd as haadredakteur fan Omrop Fryslân] en dy moast soargje dat it allegear wat “maatschappelijk relevanter” waard. Hy is der ôfgryslik drok mei oan 'e gong gien. Wy hiene sels it idee dat wy itselde dienen, mar miskien in bytsje “sneller”. Mar doe wie it jild op. Earst wie der praat fan dat allinne de freelancers der út gean soene. Mar al gau waard

[p. 136]

dúdlik dat der ek programma's sneuvelje soene. Wy tochten dat it dan Urbania wol wêze soe. Dat is in soartgelikens programma, mar dan foar de stêd, koartsein. Mar ynienen krigen wy te hearren dat der in oar programma komme moast. Dêr skrokken wy tige fan. Carel Kuyl, de programmalieder fan de nps, sei earst altyd: “Ik zal me wel driemaal bedenken voor ik de naam wegdoe.” Doe sei er: “Ik zal me wel tien keer bedenken.” Letter waard it: “Honderd keer.” Bij eltse gearkomste dy't wy hawwe is de earste sin: “We hebben het niet over de naam.” Mar ik tink dus dat de namme wol ferdwine sil. De redenaasje om beide programma's gear te foegjen, is dat stêd en plattelân hieltyd mear op inoar begjinne te lykjen.’

Wy sjogge ris nei bûten, rûnom romte om it âlde gemaal hinne.

‘Mar dat is fansels allegear “hineininterpretieren”. It binne allinne mar arguminten om te besunigjen. Der wurdt sein: it moat tichter by de minsken. Mar wy steane ticht by de minsken, sprekke har taal. Doe't Van Gewest tot Gewest begûn wie ien fan de arguminten dat de regio nea oan bod kaam. Dat soe no net mear nedich wêze. Se hiene ek sizze kind, dat de regionale omroppen no folle mear fan 'e grûn kommen binne. Mar dat argumint wurdt net brûkt. Net dat dat itselde is. Regionale televyzje giet echt oer in bepaalde regio en is faak allinne foar dat gebiet nijsgjirrich. Wy ha besocht de ûnderwerpen sa te meitsjen dat se ek lanlik oandacht fertsjinje. Dat is in oare manier fan wurkjen, moatst it oars delsette.’

Op Van der Zee syn alderlêste wurkdei, freed 15 maart wie der in gearkomste oer de takomst.

‘It wie noch slimmer as ik tocht, ik bin allinne mar lilker wurden. It is no wis dat der in nij programma komt. Der is gjin útspraak dien oer de namme, mar ik haw sterk it gefoel dat de namme dochs ferdwynt, wylst it krekt sa'n betroubere namme is en it ús maklik makket earne binnen te kommen. Ik fiel my echt besoademitere, want it hat bliken dien dat der al folle earder oer it ferdwinen praat is, sûnder dat wy it wisten, al moannen lyn. Dat programma giet gewoan fuort en de minsken moatte net seure. Mar wy seure wol, want wy hechtsje ôfgryslik oan de namme. It jout ús in hiel ûnfoldien gefoel. Ik haw der fansels net safolle mear mei te meitsjen, foar my hâldt it op. Mar ik steur my ferskriklik oan dy heechhertigens en dat superieure tinken.’

Aktualiteiterubryk

Van der Zee hat suver de hiele libbenswei fan it programma meimakke. Weromsjend nei de earste útstjoerings konstatearret er dat der in dúdlike ûntjouwing yn sit.

‘Myn earste item yn 1968 gong oer muzykkorps Het Heidebloempje út 'e Harkema. It korps wie te hearren op it Holland Festival en ik woe sjen litte wat in geweldige kwaliteit it hie. Soks soene wy no sa net mear dwaan. Yn datselde jier ha ik in programma makke oer de aksje ‘Friese meren, frisse meren’. Dat gong út fan de Provinsje, om mei plestik pûden by sylboaten lâns te gean om sa de minsken safier te krijen dat se dêr har ôffal yn diene. Yn dy tiid hie it programma ek noch wat Showroom-eftichs. Sa ha wy Freark Sykmans portretteard, dy't mei syn fjouwer katten op in eilantsje wenne oan 'e Siterbuorster Ie by Grou. Dy katten hiene allegear prinsessenammen en koene in keunstje. Ik sjoch it noch foar my. Dan die er de pet ôf en ropte se: ‘Beatrix, Irene, Margriet, Marijke!’ en sprongen se oer syn holle op syn rêch. Dat wie it, sei er. Hy tocht dat wy foar it keunstke kamen en fûn it frjemd dat wy ek belangstelling hiene foar himsels.

[p. 137]

‘Letter waard it wat mear in aktualiteiterubryk. We makken in programma oer de magnesiumboarring yn 'e omkriten fan Seisbierrum en fregen dan benammen ek de minsken dy't it belied útmakken wat se der fan fûnen, lykas immen fan de Twadde Keamer, fan Shell en de kommissaris fan de keninginne. Dy seine dan hoe wichtich it boarjen wie foar de wurkgelegenheid. Oer it miljeu waard mei gjin wurd sprutsen.

De folgjende faze by it programma wie it meitsjen fan in rige portretten, fan skilders lykas Klaas Koopmans, Bouke van der Sloot, Meinte Walta en bygelyks it iepenlofttoaniel. Dêrnei kaam de faze fan it hast folsleine miljeuaktivisme. Mei lang hier en foaral gjin strik foar presintearren wy progamma's wêryn't miljeu-organisaasjes fûl protestearren tsjin fersmoarging. Sa wiene wy ris by de riedsgearkomste op Amelân; it gong oer it boarjen nei gas. Yn de ried wiene trije leden foar, trije tsjin en it sânde riedslid wie siik. Neidat de stimmen trije kear staakt hiene, mocht de boargemaster de trochslach jaan. Hy wie foar. Yn in grôtfolle seal waard in brief fan it sike riedslid foarlêzen, dy wie tsjin. Mar it gong dus al troch. Doe hiene wy Emmo Muntwijk foar de mikrofoan, foarsitter fan doe noch de Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee. Hy wie wol sa ferskriklike lilk, hy friet de mikrofoan hast út myn hân en syn eagen spatten fjoer.’

Feroaringen folgje

‘Ik wol graach feroaringen yn byld bringe, dat fassinearret my. Sa ha ik ris in programma makke oer it ferrinnen fan de Transvaalwyk yn Ljouwert. De bewenners woene dêr wat oan dwaan. Der is ûndersyk nei dien troch de Ryksuniversiteit Grins en de bewenners ha sels plannen makke foar de wyk. Se soene sels ek de ynterviews foar it programma dwaan, al koste dat sa't letter bliken die folle mear tiid. Mar it hie ek foardielen. Se soene steatssiktaris Jan Schaefer ynterviewe. Ien fan de bewenners sei tsjin him: “Meneer Schaefer, wij voelen ons bedonderd.” Dat soene wy sels nea sizze kinne, mar hy wol.’

Van der Zee hat ek gauris yngrepen yn lânskippen en doarpen yn byld brocht.

‘Ferhalen lykas Geert Mak oer Jorwert skreaun hat, feroaringen folgje, dat is wat ik faak doch. Doe't de molktank yn opkomst kaam en de molkbus ferdreau, wiene der guon boeren dy't ynienen biologysk-dynamysk waarden. Ik gong der op ôf, ik woe wolris witte oft se dêr echt achter stiene of dat se gewoan gjin tank oanskaffe woene, mar de bussen oan 'e dyk sette woene. Ik fûn it nijsgjirrich om by dy feroaring de tsjinstelling yn byld te bringen.’

Wat him ek noch tige heucht is it programma dat er oer De Westerein makke hat.

‘Ik woe it aparte derfan portrettearje. Dat der mear geheime senders binne as wêr dan ek en dat se bygelyks altyd in hiel soad oan kollektes jouwe. We filmen minsken dy't mei tekkens by de doar lâns gongen en dy hiel handich ferkochten, troch om te begjinnen de namme fan de bewenner fan it nammebuordsje te lêzen en de tekken sa oer de drompel te lizzen dat de doar net ticht koe. De kamera gong sels oer it spoar, dêr't it wat minder rike folk libbe.

‘Dat programma hat in flinke rel oplevere. De boargemaster wie lilk om't der in geheime sender yn foarkaam, al waard de inisjatyfnimmer dêrfan hieltyd op 'e rêch filme. Der wie sels in brief fan de minister kommen, ik moast mar ûntslein wurde. Tegearre mei de doetiidske programmakommissaris ha ik it programma besjoen en dy fûn it krekt wol leuk. Hy hat

[p. 138]

de boargemaster en de minister in brief skreaun en ik mocht bliuwe. Wol krige ik in healjier lang noch aansichtkaarten mei bedriigjende teksten fan minsken dy't fûnen dat ik krekt it “moderne Zwaagwesteinde” sjen litte moatten hie. Dat gong pas wer oer doe't ik it jaan fan trije pony's oan de bern fan Borneroord filme. De Westerein hie in kollekte hâlden foar ien pony, mar om't de minsken lykas wenst safolle joegen koene der fuort trije komme. Dy bern wiene sa ferskriklike bliid mei de pony's dat dy mannen der fan gûle moasten. Ien fan de dochters fan harren skille my neitiid op en sei dat ik dochs wol in goeie fint wie.’

It is in frjemd idee foar Van der Zee, mar nei de lêste montaazjes sil er nea mear in Van Gewest tot Gewest meitsje, sterker noch, sil der hielendal net mear in Van Gewest tot Gewest makke wurde. Hy kin it noch hast net leauwe. Hy hat foar himsels wol in tal dingen betocht dy't er graach dwaan wol. Sa hat er sûnt jannewaris in radiokollum by Omrop Fryslân oer televyzje. Hy wol ek mear skriuwe. Foar Trotwaer sil er in media-rubryk meitsje.

‘En Rense Westra hat my frege foar in roltsje yn Baas boppe baas [Van der Zee is úteinlik fan oarsprong toanielspiler, krekt as syn heit Pyt]. Mar dêr ha ik noch gjin antwurd op jûn.’