Trotwaer. Jaargang 34

[p. 94]

Op 'e koarte baan
Doeke Sijens

Jabik Veenbaas, De brulloft fan Valentijn. Ferhalen. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2000. 120 siden. € 12,25.
Listen fan goaden en bisten. Fiif Fryske fabels. Utjowerij Bornmeer, Ljouwert 2001, 72 siden. € 9,90.
21 Nije Fryske winterferhalen. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2001. 216 siden. € 15,00.

It koarte ferhaal is ien fan de meast ûnderskatte literêre sjenres. Men heart faak, ach sa'n koart stikje tekst skriuwe, dat kin net sa'n drege put wurk wêze. Mar lyk as in roman, moat in koart ferhaal likegoed alles jaan: sfear, karakterisearring, typearring, spanning. Om't it allegear yn koart bestek moat, kin der in soad mis gean.

De 21 Nije Fryske winterferhalen litte dat goed sjen. Redakteur Jelma Knol hat foar dit boek moai wat debutanten útsocht, meast kursisten fan skriuwkursussen. Lykwols, maestro Durk van der Ploeg is ek fertsjinwurdige, neist al wat bekendere skriuwers as Willem Schoorstra en Anders Rozendal. De opdracht wie om in ‘winterferhaal’ te skriuwen, al soe de redakteur neffens de flap ‘net útlizze’ kinne wat no presiis in ‘winterferhaal’ útmakket. De skriuwers ha de opdracht meast opfette as betsjuttend dat it ferhaal de winter as dekor ha moat. Mei gefolgen in soad snie, reedriden, teiwaar, Krysttyd en froast. Botte bepalend is it tema foar de measte ferhalen net.

Wat de kwaliteit oanbelanget, rinne mar trije ferhalen der út. Yn it foarste plak Nyk de Vries mei ‘Rock Bottom’, dat tige orizjineel in nijjiers- (of as men wol) it âldjiersgefoel beskriuwt. Yn in pear siden wit de skriuwer sawol de persoan as syn wrâld op te roppen en hat dêrfoar - suver achteleas - in moaie literêre foarm fûn. Benammen de lokaasje fan Greet Andringa har ‘De eagen fan Jezus’ is opfallend: Afrika. De haadpersoan wurket dêr yn in eachklinyk en tinkt oan Fryslân yn 'e Krysttiid. Fier fan hûs rekket de frou betize yn in ferhâlding mei in sjirurch. Sfear, typearring, plot, alles is yn oarder. Jaap Krol skriuwt yn ‘De lange jacht’ oer minsken, dy't ûnder barre omstannichheden de winter op 'e Poal trochkomme moatte. Syn styl is bytiden wat te barok, mar it benearjende fan de ekspedysje wit er goed oer te bringen.

Fan alle oare ferhalen kin men sizze dat se hiel bêst ien kear lêzen ferdrage kinne. Mar mear ek net. Gjin ferrassingen, gjin opfallende skriuwstilen. It wichtichste probleem: elk ferhaal is iendiminsjonaal, der is te min djipgong. In twadde kear lêzen bringt neat nijs mear. Nuet en faaks mei noch wat in breklike technyk. Dat de Friese Pers Boekerij nije talinten oanpoene wol falt te priizgjen, mar men kin jong talint ek te gau de wrâld yn stjoere. In soad ferhalen hienen it ek wol mei in bettere redaksje dwaan kinnen. Simy Sevenster har

[p. 95]

ferhaal ‘Krystmiel’ bygelyks. Eefkes liket it der op dat wy mei in bysûnder opstanningsferhaal te krijen hawwe, mar it wurdt finaal bedoarn troch in tige flau beslút. Fan Willem Schoorstra syn ‘Raganos’ hie troch in strakke skriuwstyl noch wol wat te rêden west. Hy hat dit ferhaal oer heksen yn 'e Balten no sa foltroppe mei allegear ballêst, dat it ferhaal in moaie oefening wêze soe foar in skriuwkursus oer hoe't it net moat. De skriuwer wol sjen litte hoe ‘moai’ er skriuwe kin en ferjit de lêzer. Dy sil him troch de taalakrobatyk net ferbûn fiele mei de haadpersoan as dy fêst komt te sitten yn 'e snie.

Hymjend en efter de pûst berikte ik de top fan de heuvels. Nei't ik wat bekaam wie en my hillich foarnaam om tenei oan myn kondysje te wurkjen, skôge ik de omkriten. Foar my lei in selde kûm as dêr't ik út kaam. Yn 'e bedelte, yn it ljocht fan 'e moanne, seach ik in nachtfûgel fleanen. Hy wjokkele oer de toppen fan de beammen, ferdwûn der yn. It bist moast wol lûd meitsje, mar ik hearde neat. Myn azem stjoerde reeksignalen nei de moanne dy't ûnfersteurber op my del seach. De moed sakke my yn 'e skuon. Gjin huzen, gjin pleatsen, gjin auto's. Ljocht noch lûd noch beweging. Even seach ik mysels stean as in personaazje yn in tablo fan Willink: man sûnder gesicht op top fan heuvel, yn lânskip ûnder wolvehûd fan snie, de moanne in perfekt rûn gat yn swart mûselyn fan winternacht.

En wat te tinken fan in rigel as: ‘Al pesjanteljend ûndergie ik in gefoel fan ferfrjemding’?

It ferhaal fan Durk van der Ploeg is oarsom fol sfear en moaie beskriuwingen, mar it plot fan ‘In iepen plakje ûnder de beammen’ is wer tige tin.

Ek de fiif auteurs fan Listen fan goaden en bisten krigen in opdracht mei: skriuw in (Fryske) fabel. Gert Jan Slagter (ûntwerp), Pico van de Werken (tekeningen) en Utjouwerij Bornmeer ha foar in perfekte útjefte soarge. De Buma Bibleteek hie wat de útfiering oanbelanget mei in hiel wat minder kado oankomme kinnen by it 125-jierrige bestean. Mar ek yn dit boek docht bliken, dat it noch net tafalt in goed ferhaal te skriuwen, lit stean in fabel.

Erik Hoekstra sakket daliks troch de koer: hy wol allinnich mar sjen litte hoe geastich er is. Meindert Talma is just wol geastich mar syn ferhaal oer in man dy't siket nei de Ienhoarn is wer hiel simpel. Mindert Wynstra en Lida Dykstra bliuwe it tichtst by de opdracht en leverje wat fan har frege wurdt. Wynstra skriuwt altyd effektyf en Dykstra komt mei in neifertelling fan in klassike myte yn fersfoarm, sa't wy dat yn Wolken fan wol fan har wend binne. Beide binne it adekwate stikken, mar ek net mear as dat. Jetske Bilker set suver sûnder muoite it ferhaal fan Troje nei har hân troch Helena oan it wurd te litten. Har begjinrigels binne masterlik: ‘Der stiet in houten hynder yn de stêd. En ik wit derfan.’ Oan har bydrage kin men sjen hoe't in goed ferhaal skreaun wurde moat: de toan is krekt goed, de technyk is wis en yn in pear siden komt in hiele wrâld ta libben. Dochs fielt men oan it ferhaal, dat Bilker net har eigen gong gean koe en tefolle by in opdracht bliuwe moast (of woe). Dizze fabel kin net yn it skaad stean fan de ferhalen út har ‘eigen’ bondel In nacht fan hûs.

Mei de sân ferhalen yn De brulloft fan Valentijn lit Jabik Veenbaas sjen wat mei in koart ferhaal - yn hannen fan in goede skriuwer -

[p. 96]

allegear mooglik is. Fan elk ferhaal is de technyk oars. It iene krige de foarm fan in deiboek, it oare wurdt ferteld yn in lange stream fan oantinkens. Alle kearen fersterket de foarm it ferhaal wat ferteld wurdt. Wol liket it der soms op dat Veenbaas de foarm nijsgjirriger fynt as de ynhâld. Sa docht foaral ‘De groede ûnder dyn each’ ûnwierskynlik oan. It ferhaal wurdt ferteld troch in soan dy't net nei de begraffenis fan syn heit ta wol. Veenbaas moat sels ek wol witten ha dat de eftergrûn fan de jonge sa klisjeemjittich tryst en treurich is, dat er troch it fertelprosedee der noch wat fan meitsje woe.

it is te let pleuris ik kin hjir dochs net sitten gean te janken as in lyts bern net janke krekt as dy kear datst myn pyk de nekke omdraaidest hy pipe syn pyk is dea wat sjit ik dermei op as ik sitten gean te janken net janke dy frou fan him en dy bern fan him dy hawwe miskien wol in heit hân dy't aardich foar har wie hawwe sitten te janken krekt as ik doe mei dy pyk syn pyk is dea

Veenbaas syn figueren binne kwetsbere, skansearre minsken dy't bûten de gewoane wrâld steane. Sa besiket yn ‘De weromreis’ in widner yn Rome de dea fan syn frou ûnder de eagen te sjen. It titelferhaal giet oer in swier betiisde man dy't selsmoard pleegje sil en dit foarstelt as in houlik.

Mei trije ferhalen bewiist Veenbaas syn masterskip. Dêryn is de foarm minder oerhearskjend en skriuwt Veenbaas subtiler. Mei wisse streken typearret er de iensume haadpersoanen, dy't eefkes ferbining mei oaren krije en dan weromfalle yn har isolemint. It ferhaal ‘Totem’, oer twa jonges, dy't troch in oerhearskjende tredde útdage wurde, foarmet it hichtepunt fan it boek. De spanning is echt fielber.

Gerard siet dalik yn 'e hoksen, klear om as in panter fuort te springen, om gau de hichte op te wrakseljen en de totem te stellen. Hy taaste de wand hastich mei de eagen ôf - besocht in paad te finen. Hy fûn in geskikte rûte, die in pear stappen nei foaren. Ynienen seach er Arthur en Jean boppe-op de hichte ferskinen. Jean dreau Arthur foar him út, hie him de earm op'e rêch draaid.

Stik foar stik binne Veenbaas syn ferhalen swiersettich. Irony of humor krije yn syn wurk gjin plak. Dêrmei docht er oan Durk van der Ploeg tinken. Foar syn haadpersoanen is de wrâld allinnich mar benearjend. De lêzer hopet soms op in fleurich ûntwyk, mar soks liket Veenbaas frivoal te finen.