Trotwaer. Jaargang 34

[p. 49]

Bizarre bylden troch swarte egen
Syta Palma

Steven H.P. de Jong, Swarte egen, in ferhaal út Earnewâld om 1730 hinne. Koperative Utjowerij, Boalsert 2001. 152 siden. € 12,50

Swarte egen, de nijste roman fan Steven de Jong is in ferhaal út Earnewâld om 1730 hinne. Ofgeande op it jiertal soe it in histoaryske roman wêze kinne, mar it pakt oars út.

It ferhaal begjint en beslút mei in herberchsêne. Der sitte wat healdronken doarpsfigueren byinoar dy't har wakker mei smoarch praat fermeitsje. Sneontejûns kamen der mear manlju. Se hienen har lean bard en sochten wat ferdivedaasje, om't se troch de wike ombealgje moasten. Dizze Earnewâldsters wienen sûndige, mar dochs brave kristenen dy't sneins trou yn tsjerke sieten, seit de ferteller. Efkes letter kriget men troch wêrom't se sa trou tsjerken. It is de ‘diktator fan Earnewâld, de almachtige boer en feanbaas, Jouteboer, dy't mei syn gleone koalegen de seden, noarmen en benammen de rjochte lear bewekke en deryn druide’. - Op 'e nij in boereroman foar it Fryske folk?

Der wie lykwols noch immen dy't in machtsposysje yn dat fermidden ynnaam. In jongfaam, frjemdernôch, en boppedat ien mei tinkbylden sa't men dy tsjintwurdich oantreft. De skriuwer sjocht blykber op gjin trije ieuwen.

Froukje en har heit kamen nea yn tsjerke en likemin yn 'e kroech. Elkenien dy't earne oer yn noed en soarch siet, fûn treast by Froukje, foaral de manlju mochten har dêrom graach lije, se wienen allegearre fereale op har.

‘Troch har ûnoantaastberens, hilligens, hie se macht oer manlju dêr't se sels gjin aan fan hie.’ Sy en har freon Bauke, mei syn ‘prachtich ljocht gouden hier’, soe men ferlykje kinne mei Joazef en Maria, seit de ferteller. De froulju út it doarp wienen frijwat oergeunstich op de frijheid, op de macht fan dizze ‘goadinne’. Men koe wrachtsjes wol yn in soapsearje telâne kommen wêze.

Dat romantyske aureoal om Froukje hinne wurdt lykwols noch fersterke troch it hâlden en dragen fan de doarpsdûmny. Nei't er dy sneins oer de divel preke hie, dy't yn it stal fan in hiele moaie frou ta jin komme koe, en de tsjerkegongers fuortendaliks wisten wa't er op 't each hie, aventoere dûmny him yn 'e buert fan Froukjes hûs. Dêr kriich er in bryk ûngelok. Mar de behelpsume Froukje seach it en lynjend op har ‘sêfte mûtele lea’ joech er him úteinlik, mei in broeierige holle fan sinlik geniet, by har yn 'e hûs del. Doe't er in hearlik bakje kofje fan har kriich, rekke er yn ekstaze. Hy tocht dat er in ‘ingel, de hillige maagd’ seach. Diskear is men yn in anakronistyske klucht fersyld rekke.

Fuort dêrnei kriget de lêzer mear ynformaasje oer de baas fan it doarp. Neffens de ferteller is syn machtsgleonens oars neat as kamûflaazje fan ynderlike eangst. Syn mem hie him as lyts jonkje, by in grutte brân yn 'e flammen efterlitten. Sûnt dy tiid hate er de froulju, dy't er no ris stiif flokte en dan wer as in rôfdier besprong, nei't se earst God smeekje moasten om ferjeffenis fan har sûnde. Mei dizze twangboal waard Froukje konfrontearre doe't se foar dûmny Dorhout (klisjee namme) ferfier regelje woe. ‘Se fielde har warleas foar dit erotysk geweld oer.’ Op 'e bolderwein waard se ferkrêfte troch dy ‘gluorkjende liuw’. Gjin soapstory, likemin in klucht, it is no in mearke, dêr't in

[p. 50]

meunster in ûnskuldige faam yn oerweldiget. Mar wij binne der noch lang net. Nei syn ûndie, foel de boer op 'e knibbels en smeke er God om

...ferjeffenis foar disse fleislike sûnde, út namme fan Syn iennichst berne soan, Jezus Kristus, Dy't oan it krús stoarn wie om alle sûnden wei te nimmen. Hy smeke om ferjeffenis foar de sûnde, fallen te wêzen, foar disse freeslike frou, dy't him ferlaat hie, dy't har demoanyske lichem brûkte om de frommen fan it goede paad ôf te heljen. Dat se har straffe dochs mar net ûntkomme soe, dat se brâne mocht yn 'e hel, dat der gjin ferkearde gefolgen komme mochten foar him en dat net ien it te witten komme soe.

Neffens de ferteller besaude Froukje har oer it barren. It liket my ta dat, om de doetiidske sosjale ferhâldings, net Froukje har besauwe kin, mar de lêzer oer dizze bizarre komeedzje.

Dûmny siet noch mar krekt neist Joutebaas op de bolderwein of hy hearde de boer hie dy ‘hekse’ mei ien fan syn arbeiders trappearre. It duorre net lang of it hiele doarp wie op 'e hichte fan it barren. Jouteboer sels bazune it oan elkenien út. Wat dûmny oangong, dy wie wer by syn positiven en kriich it mei syn gewisse te dwaan: ‘Jo binne dy man dy't by Froukje op 'e bolderwein lei en net jo feint’ moast er tsjin Jouteboer sizze, lykas de profeet Nathan. Mar hy tocht oan de takomst fan syn bern, en hy hold him stil. Froukje kriich nei ferrin fan tiid in poppe, in jonkje. It wie gjin dream sa't se yn 't earstoan tocht hie. ‘Mei in pear koalswarte egen seach it diveltsje har fanûnder in grut bosk swart krolhier oan. De divel...Jouteboer!’

Har rie te'n ein, hat se it gûlende berntsje fersûpt. Doe't in boerinne mei har soantsje it swarte holtsje yn in dweil driuwen seach, wienen de rapen gear yn it doarp. De jacht op Froukje koe begjinne. Nei in lange efterfolging waard se pakt en meinommen. Jouteboer hie alles mei folle omtinken folge, hy wie op syn iepenst. Hy moast der op út en ta de ponge. De doarpsrjochter, de sjirurchijn, de advokaten yn Ljouwert, se moasten swijjild hawwe.

It ferhaal is wer oannimlik oant men op it petear fan de advokaten stjit, dêr't ien fan harren sels ‘kassa’ yn ropt. Fierders is de passaazje dêr't Joutebaas syn froulju by him thús op it harspit nimt te lang en ûnakseptabel, yn hokker tiid dan ek. Afijn, se wienen deabenaud en doarsten gjin mûle iepen te dwaan. It proses oangeande Froukje ferrûn dan ek hielendal nei 't sin fan ‘de hear Gabbema (Jouteboer) in krêftige persoanlikheid, dy't altyd op 'e bres stie foar de goede seden en noarmen yn it doarp’. Froukje kriich de deastraf, ‘omme by den scherprechter in een sack gestooken in 't diep omtrent de galge verdronken en versmoord te worden, voorts dat het leghaem in de sack op in staack ende rad ten spectacule sal worden gestelt houdende met de eene hand een gemaecte pop.’

Foar't it grutte folksfeest by it Blokhûs losbarste, kaam dûmny by Froukje yn 'e deadesel. Syn hâlden en dragen is hiel wat oannimliker wurden. Hy hie de boer al in hoart troch, mar hy doarde net yn ferset te kommen, dêrom winske er foar de twadde kear de krêft fan in profeet om de boer teplak te setten. It bleau lykwols by in winsk, oant er, nei Froukjes terjochtstelling, yn it bywêzen fan Joutebaas, dochs noch suchte: ‘Wy hienen dêr allegear sa sitte moatten’ doelend op it deade, neakene lichem fan Froukje op it Blokhúsplein.

Mar hoe moat men mei in personaazje lykas Jouteboer oan? My tinkt, dizze figuer mei de swarte egen is in psychopaat, immen dy't syn ynderlike konflikten, lusten en ympulzen yn de bûtewrâld útlibbet, immen dy't him nea yn de gefoelens fan oaren ynlibje kin en dêr rekken mei hâldt. Sok hâlden en dragen is faaks it

[p. 51]

gefolch fan in tekoart oan memmeleafde. Dizze skaaimerken strike alhiel mei de wiidweidige ynformaasje fan de ferteller oer de persoan yn kwestje. Mar wêrom hat de skriuwer no krekt sa'n personaazje keazen? Dat hat er dien, tinkt my, om't in patologyske figuer praat en docht sa't in gewoan minske dat net doart. Hy hellet datjinge foar't ljocht wat men yn 't algemien ûnbewust hâlde wol. Sa'n personaazje wurket yn in ferhaal as in fergrutglês, men sjocht de skuorren en de barsten yn 'e tinkbylden fan de minsken dy't beskreaun wurde.

Jouteboer wie och sa suver yn 'e lear: ‘Der is mar Ien, Dy't ea goede wurken die en Dy ha wy krusige’, sei er aloan en wei. De hiele ûnminsklike affêre mei Froukje kriget dêrtroch sa'n skrille beljochting, dat de grutte skuor, de djippe barst tusken lear en libben yn dit kristlike fermidden dúdlik sichtber wurdt. Der wie op 'e nij ien, dy't goede wurken die, en dy ha sy, Earnewâldsters, op 'e staak set, Froukje, de ‘hillige madonna mei it berntsje’.

Troch de Swarte egen wol Steven de Jong jin wat sjen litte, jin earne bewust fan meitsje. Mei dy bedoeling hat er it ferhaal bewurke. Dat soks net altyd glêd fan 'e trie rint, dat seit himsels. Mar hjir falt men fan it iene sjenre yn it oare. Lyksa skaait de skriuwer rûch yn de tiid om, de ieuwen rinne yninoar oer. Hat er soks mei sin dien, is dit in post-modern eksperimint? Hoe't dat ek wêze mei, troch de Swarte egen fan Steven de Jong sjocht men yn bizarre bylden de macht fan it kwea yn it minsklike bestean.