Trotwaer. Jaargang 33

[p. 436]

Laatste oordeel
Atze van Wieren

December een feestmaand? Al dat opgeklopte vertier van eten, drinken en vrolijk zijn? De halleluja-roes van Kerstmis? Rituelen zijn het. Van mij hoeft het allemaal niet. Ik heb geen boodschap aan die preken over hoop en licht.

Nee, ik ben in december geen aangenaam gezelschap. Ze kunnen maar het beste met een grote boog om me heen lopen. Mijn vrouw doet dat ook. Ach, ik heb er vaak genoeg met haar over gepraat. Over hoe het komt. Maar kun je een ander ooit écht duidelijk maken wat jou beroert?

Het wordt erger, naarmate ik ouder word. Ik maak mij er zorgen om. Ja, ik weet drommels goed waar het mee te maken heeft. Het heeft alles te maken met mijn éigen december-ritueel. Alles wordt er weer door opgerakeld. Dom, zul je zeggen, laat het dan rusten, maar dat kan nu juist niet. Waarom kan ik je niet uitleggen, maar ik moet mijn ritueel en alles wat daar bij hoort, volbrengen, anders kan ik het nieuwe jaar niet in.

In november, met Allerzielen, begint het al. Het kleine, leren foto-etui ligt half weggestopt achter de grotere albums in het kastje met de glasin-lood-ruitjes. Ik kan het blindelings vinden. Ieder jaar op Allerzielen blader ik het door. Ik kan de afbeeldingen op de foto's wel dromen. Ieder detail staat in mijn geheugen gegrift. Toch is het inmiddels wel dertig jaar geleden.

Eén bladzijde is nogal beduimeld. Die foto heb ik zo vaak bekeken. Twee van de vier fotohoekjes ontbreken. Soms valt hij eruit, dan neem ik hem voorzichtig op en druk hem weer op z'n plaats. Wie die foto van mij gemaakt heeft, weet ik niet meer. Ik kijk recht in de lens, mijn ogen vol ongeloof, maar daarachter is de opkomende paniek al zichtbaar.

Het is een bijzondere foto. Een verschrikt hoofd, wit als van een dode. Hij is direct na het uitspreken van het vonnis genomen. De blik in mijn ogen toont de ravage, die de inslag van het vonnis in mij veroorzaakt. Schuin achter mij is de rechter nog zichtbaar in zijn toga. Zelfs op de foto is goed te zien hoe zwaar zijn wenkbrauwen zijn. Tijdens de zitting moest ik daar alsmaar naar kijken, als afleiding, om het belastende maar niet te horen. Wild springerige haarbogen boven waterig blauwe ogen.

Zeker, er waren verzachtende omstandigheden, had de rechter gezegd, en hij had mij indringend en naar ik mij verbeeldde met meegevoel aangekeken vanonder dat woeste haar, maar toch, hoe je het ook wendde of keerde, het bleef dood door schuld.

Dood door schuld.

Drie woorden maar, drie woorden die in de hoge rechtszaal leken te blijven hangen, niet weg konden. Dood door schuld, dat betekende immers dat ik iemand had gedood, dat ik een moordenaar was.

Ik keek vanuit de beklaagdenbank voor in de zaal achterom. Om steun te zoeken? Mijn vrouw moest daar ergens zitten. Flitslicht verblindde mij en ik zag helemaal niets.

Het was de namiddag van een stille herfstdag. De zon stond laag boven de horizon. Over de landerijen lag een heel lichte, grijsblauwe nevel. Koeien leken er levenloos in te drijven. De oude beukenbomen links en rechts van de weg zaten nog vol glanzende, bruinrode bladeren. Ik had ze zelden zo kleurrijk gezien in dit jaar-

[p. 437]

getijde. Ik reed met opzet langzaam om er langer van te kunnen genieten.

‘Wat zeg je, vader?’ Ik was zo verzonken in de kleurenpracht, dat ik hem niet goed verstaan had.

‘Ik zei dat het mij verbaast, dat hij zo gemakkelijk met onze voorwaarden akkoord ging.’

‘Ja, dat had ik ook niet verwacht.’

‘Nu ja, we zijn hem natuurlijk, wat de prijs betreft, ook wel enigszins tegemoet gekomen.’

‘Jawel, maar hij staat toch bekend als iemand die het onderste uit de kan wil hebben.’

Ik drukte het gaspedaal wat in. Het weggedeelte dat nu kwam was zo interessant niet.

‘Ik denk dat het ook komt, omdat hij respect voor u heeft.’

‘Ach... dat weet ik niet, jongen.’

Mijn vader was al 35 jaar makelaar. Ik wist maar al te goed hoe hij in onze kleine stad bekend stond: onkreukbaar, rechtvaardig, loyaal. Iemand die nog handelde op basis van hoge, ethische normen. Alles aan hem weerspiegelde dat, van z'n milde, ernstige oogopslag tot de manier waarop hij zich kleedde: hoed, donker gekleurde maatpakken, paraplu. Hij had stijl en ik was trots op hem.

Hoe hij ook vanmiddag weer een lastige transactie tot een goed einde had gebracht, zodat beide partijen tevreden waren. Hij wilde geen verliezers.

Als enige zoon zou ik hem moeten opvolgen. Ik had mijn makelaarsdiploma een paar jaar geleden gehaald. Ik zag er tegen op. Hij was een instituut. Kon ik in zijn voetsporen treden? Zou ik niet altijd met hem vergeleken worden en zou die vergelijking dan niet in mijn nadeel uitvallen? Voorlopig moest hij nog maar mooi even doorgaan. Jammer dat zijn gezondheid de laatste jaren verslechterde. Hij werd als gevolg van artritis steeds stijver.

‘Kunnen we de akte morgen al laten passeren?’

Ik keek opzij, omdat er geen antwoord kwam. Hij had de ogen gesloten, leek te zijn weggedoezeld. Ik minderde vaart. We moesten een voorrangsweg oversteken. Ik keek naar links. De rode vuurbol van de zon in het zuidwesten stond precies midden op de weg en haar gloed verblindde mij. Ik tuurde ingespannen om te zien of er iets aankwam. Ik zag niets...

In mijn dromen is het altijd een zwarte auto, die plotseling uit het niets opdoemt. Een bleek gezicht, vertrokken als een masker, achter de voorruit. Ik doe niets, kan niets doen, volledig verlamd. Ik hoor niet de merg en been doorklievende geluiden van remmen, banden, versplinterend glas. In mijn dromen is het altijd doodstil. Het masker is ineens heel dichtbij, het lijkt als geplet tegen het glas te zitten. De mond verwrongen tot een afschuwelijke grijnslach.

Mijn vader hangt voorover. Ik probeer hem weer terug te drukken in de stoel. Zijn hoofd valt opzij en hij kijkt me aan. Iedere keer als ik in die ogen zie, en de waarheid tot me doordringt, begint het eindeloze vallen. Zijn lichaam helt langzaam naar mij over, ik wil schreeuwen, maar kan niet en we vallen, vallen, vallen...

Met Allerzielen wil ik alleen zijn. Ik trek me terug op mijn kamer met m'n fotoalbum en m'n herinneringen. Ik haal eerst de icoon van zolder, die ik ooit bij de verkoop van een inboedel op de kop heb getikt. Maria draagt een donkerrood, geplooid gewaad. Het kind Jezus heeft een eenvoudig wit kleed aan. Het zijn vooral haar ogen, die mij intrigeren. Weemoedig en vol begrip. Aan haar hoef ik niets uit te leggen. Ik zet de afbeelding voorzichtig in de boeken-

[p. 438]

kast en ontsteek er een kaars voor.

Mijn vrouw vindt dit maar overdreven. Ik hoor het haar zeggen: je moet het niet zo koesteren, wat kon je er aan doen? Je hebt niks gezien. Kón niets zien door die laagstaande zon. En bovendien, de nekwervels van je vader waren immers al zó verstijfd. Die lichte klap tegen de voorruit was al voldoende om z'n nek te doen breken. Een gezond mens had er niets aan overgehouden. Dat hebben de doktoren toch zelf gezegd! De bestuurder van die andere auto had toch ook alleen maar een lichte hersenschudding? Trek het je niet zo aan! Wat heb je aan die zelfkwelling? Wie schiet er wat mee op? De rechter zei toch zelf dat er verzachtende omstandigheden waren? Je kreeg toch niet voor niks alleen maar een voorwaardelijke straf? Zet er eens een punt achter, man!

Ik kijk naar Maria. Zij draagt het wat groot uitgevallen kind op haar arm. Haar ogen staan verdrietig. Zíj begrijpt wel, dat het mij nooit heeft losgelaten. Dat mijn leven volledig veranderd is na dat ongeluk. Dat op die schitterende herfstdag de dood mijn leven is binnengekomen.

Zij begrijpt wel, dat ik graag over kerkhoven dool, alleen wil zijn, na wil denken over doodgaan, over wat er daarna komt, over God. Dat ik soms, zomaar, tril van angst.

Ik heb lang gehoopt dat het schuldgevoel zou slijten. Dat elk jaar dat sindsdien verstreek iets ervan zou meenemen.

Nu ik zelf bijna net zo oud ben als mijn vader toen, weet ik dat die hoop een illusie is, dat het, integendeel, naarmate ik ouder word, zwaarder op mij drukt.

‘Maria,’ mompel ik, ‘bid voor ons, nu en in het uur van onze dood.’

Ik doof de kaars.

Oudejaarsdag is grauw en kil. De zon heeft zich al dagen niet laten zien. Ik voel mij niet goed en schrik steeds van de harde knallen van het vuurwerk in de straat. Ik heb vannacht zo naar gedroomd.

Ik was op reis. Ver naar het Zuiden. Zon en cipressen. Weer thuisgekomen hol ik het pad op naar ons huis. Waar is vader? Ik moet hem alles vertellen. Opgetogen praat ik tegen hem. Maar hij luistert niet. Zijn gezicht staat bedrukt. Wát zegt hij? Wát? Moet ik mijn eigen graf graven? Morgen al?

Een koude wintermorgen. In alle vroegte. Het heeft gevroren. Er is niemand op straat. We stappen, zonder iets te zeggen, naast elkaar voort. Onze schoenen knerpen op de vriesdroge stenen. Ik ril van de kou. Ik voel mij onuitsprekelijk verdrietig.

Dan zijn we ineens op het kerkhof. Maar wat vreemd! Overal zie ik zerken met onze familienaam erop. Ook de steen met mijn vaders naam erop staat er tussen. Hoe kan dat? Hij loopt immers naast mij.

Kijk jongen, hier is het. Mijn vader wijst de plek aan, waar ik moet gaan graven.

Ik kijk hem aan. Zoek in zijn ogen naar die vertrouwde twinkeling. Is het een grap? Maar zijn gezicht staat ernstig en ziet er heel oud uit.

Ik kijk naar het dunne poederlaagje sneeuw op het gras en naar de schoppen, die, rechtop in de grond gestoken, klaar staan.

Ik kan het niet.

Ik zak door mijn knieën en zie hoe mijn tranen figuurtjes etsen in de sneeuw.

Ik kijk naar hem op: ik kan het niet, vader, ik kan het niet. Ik kan niet mijn eigen graf graven.

Mijn wangen waren helemaal nat geweest, toen ik wakker schrok. Ik had zo raar liggen snikken, zei mijn vrouw.

Zou de droom iets te maken hebben met mijn oudejaarsritueel? Sinds het ongeluk heb ik

[p. 439]

elke oudejaarsdag een bezoek aan het graf van mijn vader gebracht.

Vandaag zal het vroeg donker zijn. In het noordoosten dreigt een zwarte wolkenbank. Er zit sneeuw in de lucht. Ik zal vroeg in de middag gaan. De bloemen heb ik vanmorgen al gekocht. Witte chrysanten. Ze stonden al voor mij klaar. De bloemenman kent mijn gewoonte.

Als ik rond een uur of drie bij het kerkhof kom, staat het hek open. Er zullen toch geen andere bezoekers zijn? Ik ben er het liefst alleen. Mijn blik gaat langs de rijen grafstenen. Er is gelukkig niemand te zien.

De wind neemt toe. Hij fluit door het grote ijzeren hek met Memento Mori in metalen sierletters er bovenop, doet bladeren omhoog dwarrelen tussen de zerken en ruist in de toppen van de dennenbomen. Het is een wind, die kou van sneeuw en ijs meevoert uit het noorden. Ik sla de kraag van mijn jas omhoog. Duik diep in mijn jas.

Kerkhoven geven mij rust. Waarom, weet ik niet. Misschien wel, omdat niets er meer toe doet. Je maakt je een leven lang zorgen, sleept pijn, verdriet en schuldgevoel met je mee, en dan komt de Dood, legt je hier neer en bevrijdt je ervan. Het is voorbij.

Rust zacht... Rust in vrede... Ik ken de opschriften van veel zerken haast uit mijn hoofd.

De eerste vlokjes warrelen door de lucht, draaien in een boog om de dennenbomen heen. Bij het lijkenhuisje, tussen de oude treurwilgen in het midden van het kerkhof, meen ik iets te zien bewegen. Is er toch iemand? De sneeuwvlokken worden dikker. Ik knijp mijn ogen halfdicht om beter te kunnen zien. Niets. Ik heb het me zeker verbeeld.

Ik sla het pad in dat naar het graf van mijn vader leidt. De wind wakkert steeds meer aan en jaagt de vlokken voor zich uit. In wilde buitelingen tolt de sneeuw rond zerken en bomen.

Hier is het.

Ik veeg het dunne laagje verse sneeuw van de dekplaat, omdat ik de bloemen op zijn naam wil kunnen leggen.

Dertig jaar is het nu geleden. Dertig keer heb ik hier op oudejaarsdag al bij zijn graf gestaan. Ik ben nu net zo oud als hij toen: tweeënzestig. Hoeveel jaar zal ik deze gang nog moeten maken? Mijn ritueel volbrengen? Wat heeft mij iedere oudejaarsdag hier gebracht en witte bloemen doen leggen op zijn graf? Was het de ijdele hoop dat ik daarmee mijn schuld, die zo zwaar op mij drukt, zou kunnen verminderen?

Ik kijk naar het wilde spel van de wind met de sneeuw en verbaas mij over de lichtheid van de donzen ijskristallen. Bijna door de aarde gevangen, worden ze weer huizenhoog omhooggezwiept.

Ik veeg de tranen uit mijn ogen.

‘Ze krijgen weer een mooi doodskleed, mijnheer.’

Ik schrik zó hevig, dat ik het bijna uitschreeuw. Ik voel mijn hart bonken. Er staat een oude man achter mij in een lange, duur uitziende, camelkleurige jas. De alpinopet, schuin op z'n hoofd, past er niet goed bij. Hij is wel tachtig, schat ik. Hij kijkt mij nieuwsgierig, bijna vragend, aan.

‘Schrok u?’

‘Ja, dat kunt u wel zeggen. Ik had u niet horen aankomen.’

‘Neemt u mij niet kwalijk, dat was zeker niet de bedoeling’.

Hij haalt een witte zakdoek tevoorschijn, snuit z'n neus, vouwt de zakdoek zorgvuldig om en veegt het traanvocht wat uit zijn ooghoeken loopt, ermee weg.

‘Ik vind het zo'n mooi gezicht, die witte deken, die ze over zich heen krijgen gespreid.

[p. 440]

Ik ben bij het graf van m'n vrouw geweest, vandaar.’ Dat laatste komt eruit als een toelichting op zijn plotselinge verschijning.

‘Het wit van de onschuld,’ zeg ik, om maar wat te zeggen.

‘Onschuld. Daar zegt u wat. Onschuld... Was dat maar waar. D'r liggen op dit kerkhof heel wat boeven, mijnheer. Ik heb, ambtshalve, met heel wat van die brave doden hier te maken gehad.’

Hij komt wat dichterbij en brengt zijn hoofd dicht bij het mijne. Zijn stem krijgt een lage, samenzweerderige klank.

‘De laagste lusten, mijnheer. Vaak draait het allemaal om... u weet wel.’ Hij wijst wat onbeholpen, met een trillende ouwe-mannenhand, op z'n onderlijf.

‘Wat ik niet meegemaakt heb aan smeerlapperij. Sodom en Gomorra, mijnheer, Sodom en Gomorra...’ Hij zucht diep en veegt met de rug van zijn hand langs zijn wangen.

Wie is deze man? Ik heb hem, bekomen van de schrik, nu wat beter kunnen bekijken. Hij komt me vaag bekend voor, maar van wat? Ik zoek in mijn geheugen naar een aanknopingspunt: werk, verenigingen, kerk. Ik kom er niet op.

De bloemen op het graf van mijn vader verschuiven zacht krakend in hun cellofaan verpakking.

De oude man buigt zich wat voorover en leest, onverstaanbaar in zichzelf mompelend, het opschrift op de grafplaat. Dan zegt hij: ‘Hier rust tot de jongste dag... De jongste dag. Gelooft u daar in?’ Zijn waterige, blauwe ogen kijken mij doordringend aan. Het lijkt bijna een ondervraging.

‘Mijn vader geloofde erin.’ Ik zeg het wat ontwijkend, verontschuldigend bijna, wat me niet bevalt.

‘Om te oordelen de levenden en de doden... Ziet u het voor u? Triljoenen in de rij voor de Opperrechter. Dat kan even duren. Hij zal er wel snelrecht van maken, denk ik. Nou, dan zullen er hier ook een paar van lusten! Eeuwig branden zullen ze!’

‘Misschien is God minder streng dan u denkt.’

‘Nou, dat hoop ik niet. Ik hoef niet zo'n halfzachte God, die, als je om genade piept, op de valreep de meest verschrikkelijke misdaden nog even snel vergeeft. Het kwaad moet gestraft, schuldig is schuldig!’ Dat laatste komt er nadrukkelijk en krachtig uit, met autoriteit.

‘Waaraan is uw vader gestorven?’ Z'n stem klinkt ineens mild en belangstellend, alsof hij zelf van zijn agressieve toon is geschrokken.

‘Mijn vader is bij een ongeval om het leven gekomen.’

Wat zeg je dat plechtig, denk ik op hetzelfde moment. De belangstelling van de man voor de dood van mijn vader maakt iets in mij los. Nog even en ik ben bereid alles te vertellen, alles eruit te gooien wat ik jarenlang mee heb gezeuld aan spijt, wroeging, schuldgevoel. Als een late biecht.

‘Goh... wat triest. Buiten zijn schuld?’

‘Ja... iemand anders... ik bedoel... iemand lette niet goed op... of eigenlijk wel... maar had beter uit moeten kijken... ziet u’, voeg ik er dwaas aan toe.

‘Is de schuldige gestraft?’ De eerdere strengheid is terug. De afstand hersteld.

Ik kijk hem aan. Sneeuwvlokken jagen langs ons heen. Verbaasd zie ik hoe sommige vlokken stranden in zijn wenkbrauwen, sneeuwwit, maar, zeker voor zijn leeftijd, nog vol en wild-springerig en dan ook begint het eindelijk tot mij door te dringen wie er tegenover mij staat.

‘Ja...’, hoor ik mijzelf zeggen, ‘hij is gestraft.’

‘Levenslang.’