Trotwaer. Jaargang 33

[p. 414]

Giet elke aksje dan om Leefberheid?
Jacob van der Vaart

Johannes Spyksma, It spul fan wearden en belangen - oer Fryslân's leefberheid. Frija-rige nr. 4, Sumar 2001. 138 siden. f 25.

By in soad minsken bestiet de yndruk dat Fryslân mei syn loften, wetter en greiden, yn ferliking ta oare dielen fan Nederlân noch leefber is. ‘Mar is dat wol sa?’ Dy fraach leit oan de basis leit fan It spul fan wearden en belangen - oer Fryslân's leefberheid, it nijsste boek fan Johannes Spyksma, dy't him al jierren dwaande mei it ‘leefberheid’. Yn 1998 wie er ien fan de grûnlizzers fan Frija, in stichting dy't him útleit op it behâlden en fuortsterkjen fan de leefberheid fan Fryslân. It past dus tige by dy stichting om dit boek út te bringen.

Jout Spyksma de lêzers klearrichheid oer de kearnaktiviteit fan syn stichting? No nee, want der wurde sa'n soad nije begripen yn stelling brocht om leefberheid mei te beskriuwen en te beoardieljen, dat it jin súver dwyl makket. Wat it boek wol bysûnder en lêsber makket is de nijsgjirrige beskriuwing fan sân gefallen fan aksjefieren yn dizze provinsje. Dêrmei past it yn de skiedskriuwing fan sosjale aksje.

In kontainerbegryp

By it begryp ‘leefberheid’ bekrûpt my in santiger-jierren-gefoel. It wie de tiid fan de lytse doarpen dy't yn aksje kamen om de fierdere delgong te kearen. Leefberheid wie it biedwurd en it gie om wennings en foarsjennings, om de besteansgrûn foar de lêste doarpswinkel en de skoalle, om doarpshûzen, om goede wegen en feilige fytspaden. - Saken fan leefberheid allegear, mar de fraach is oft dat ek mear omfettet.

‘It begryp leefberheid tsjinnet gewoanwei as in kontainer dêr't fan alles en noch wat yn past’, skriuwt Spyksma yn de foarste sin fan haadstik ien. Mei sa'n konstatearring binne jo moai klear. Omdat elk syn eigen ynfolling der oan jaan kin, is it kommunisearjen mei dat begryp hiel dreech. Ommers, myn foarstelling fan wat foar my leefber is, hoecht net dy fan jo of in oar te wêzen. As in gemeentebestjoerder seit dat er mei it oanlizzen fan in grut bedriuwsterrein de leefberheid tsjinnet dan mient er dat grif, wylst foar de lju dy't it fjild romje moatte of deun tsjin it bedriuwsterrein oan komme te wenjen, de leefberheid alhiel nei de barebysjes giet. De swierrichheid is dat elk oan fasetten fan de leefberheid oare wearden en gewicht takent.

Subjektiviteit spilet by leefberheid in grutte rol. De leefberheid mjitte of in grutste gemiene deler dêrfan feststelle is suver hast ûnmooglik. Skriuwe oer leefberheid is dêrom dreech. It is dan ek in goed ding dat Spyksma, foar't er syn leefberheidsgefallen besprekt, in ramt sketst dêr't er yn oanjout wat er ûnder leefberheid ferstiet.

Dat ramt ûntlient Spyksma oan de ekology. De algemiene eigenskippen dy't de eigensoartigheid fan it libben en dêrmei ek de leefberheid ferdúdlikje, binne, seit er, gearhing, gearwurking, selsorganisaasje en ûntwikkeling. Dy algemiene eigenskippen brûkt er om de leefberheid fan situaasjes te beoardieljen.

Om it noch wat helderder te meitsjen bringt er ek de omstannichheden yn kaart dy't oer it generaal op de leefberheid ynwurkje. Hy ûnderskied trettjin omstannichheden: ekonomys-

[p. 415]

ke, sosjale, romtelik, kulturele, estetyske, politike, ekologyske, histoaryske, edukative, psychologyske, technologyske, demografyske en etyske. Ideaal sjoen wurdt yn in leefbere mienskip oan alle soarten leefberheidsomstannichheden (dat lange wurd is fan Spyksma) yn prinsipe deselde wearde takend. Dat levert in dynamysk lykwicht op.

It falt net ta om it maatskiplik utopia fan Spyksma te berikken. It wurdt noch yngewikkelder wannear't wy betinke dat dy omstannichheden - ik neam se leaver fasetten - ek noch wer tsjinstellings oproppe kinne. Dat komt net út de fasetten sels wei, it hinget der fanôf hoe't yndividuen en groepen mei dy fasetten omgean. Wêr lizze hja de klam?

Neffens Spyksma komme dan de wearden yn it spul, de opfettings oer wat immen foar himsels en oaren goed achtet. Boppedat wurdt it minsklik hanneljen ek noch troch belangen oandreaun. Der binne eigenbelangen en groepsbelangen en der is sokssawat as it algemien belang. De wearden en belangen stjoere it minsklik hanneljen oan, seit Spyksma en dêrby wurde ‘machtsmiddels’ en/of ‘arguminten’ brûkt. Mei dat bouwurk fan begripen, it ramt, ynterpretearret er syn beskriuwings fan sân gefallen.

Foar elk gefal wurdt oantsjut hokker belangen der yn it spul wiene en besjoen yn hoefier de gefallen strike mei de essinsjes fan leefberheid (gearhing, gearwurking, selsorganisaasje en ûntwikkeling). Dan wurdt neigien oft it machtsmiddels of arguminten wiene dy't de trochslach joegen by it op leefberheid rjochte hanneljen.

De sân gefallen

Wa't nei dy wasklist fan begripen krekt yn de gaten hat hoe't leefberheid yn inoar stekt en útraffele wurde kin, mei troch nei it twadde



part fan dit boek: de gefallen. Dy binne sa keazen dat sa'n bytsje alle leefberheidsomstannichheden oan bar komme.

By it Ynternasjonaal Bedriuwepark Fryslân op It Hearrenfean en by de Ekologyske Haad-Struktuur yn Gaasterlân giet it om ekonomy. By it gefjocht om de wynmûnen yn Fryslân giet it om romtelike, technologyske, esteyske en sosjale fasetten, by de boeren dy't wegerje harren bisten te earmerken om it etyske en by de wenninkjes oan de Lytse Buorren te Sumar om it sosjale en kulturele. By de ûntjouwings fan de suvelkoöperaasjes yn Fryslân en de folkshegeskoallen giet it om de histoaryske en de edukative omstannichheden. Yn alle aksjes spylje politike omstannichheden.

[p. 416]

It is de fraach oft de ûnderskate partijen by it hanneljen yn dy sân gefallen wol op leefberheid rjochte west hawwe. De aksjes wiene faak folle mear rjochte op in diel- of groepsbelang, dat gauris presintearre wurdt as algemien belang. Wa't de measte macht hat, kin it maklikste syn belang as algemien belang trochdrukke.

Spile leefberheid echt in rol by de Fryske suvelkoöperaasjes (fan Wergea nei Friesland-Coberco)? Wannear't jo leefberheid sa rom opfetsje dat de hiele maatskiplike ûntjouwing deryn past, dan hat fansels alles mei leefberheid te krijen. Ik freegje my ôf wat jo der mei opsjitte as de maatskiplike ûntjouwings en feroarings yn de provinsje Fryslân as in probleem fan leefberheid oantsjutten wurde.

Yn de sân beskreaune gefallen fan aksje en maatskiplike feroaring makket Spyksma yn elk gefal it belang fan macht dúdlik. Machtige partijen wolle faak gau ta saken komme dy't foar harren fan belang binne en argumintaasje yn brede sin hawwe hja dan net folle boadskip oan. Yn de ideale maatskippij fan Spyksma diskusearje de belanghawwenden mei-inoar oant se in stânpunt hawwe dêr't se har allegear yn fine kinne. Safolle geduld is der ornaris allinnich mar by funksjonarissen yn de wolwêzenssektor. Hja binne dan ek in bytsje de sindelingen dy't alle lagen fan it folk bekeare wolle ta de diskusje oer stânpunten.

Beheind sukses

Oan leefberheid is yn dit boek troch Spyksma folle mear ophongen as needsaaklik. Leefberens is it gefoel fan wolbefinen yn in situaasje wêryn't oan safolle mooglik betingsten, dy't in yndividu of groep stelt, temjitte kommen wurdt.

By aksjes giet it altyd om macht. Om de striid fan dejinge dy't in net winske ûntwikkeling op him of har ôfkommen sjocht tsjin de organisaasje dy't de feroaring oanswingelt. Yn syn ynlieding jout de skriuwer oan dat de bedriging benammen komt fan de amtlike oerheid en fan de grutte bedriuwen en organisaasjes. Dat binne útsoarte ek de organisaasjes dy't machtiger binne as it yndividu of in lytse, amper organisearre groep. Somtiden kinne dy lêsten harren troch stoef folhâlden en it net benaud wêzen foar de gong nei de rjochter mei beheind sukses fersette tsjin feroarings dy't sy net wolle. De earmerkwegerers hawwe soks berikt en de lju yn de wenninkjes op Sumarreheide. Lês mar nei yn dit boek.

De beskriuwing fan de kwestje fan de wenninkjes op Sumarreheide soe sa in toanielstik fan te meitsjen wêze. No hat Spyksma op dat mêd ek wol fan him hearre litten, dat hy kin dêrmei sa oan 'e slach. En oars soe der wis in filmsenario yn sitte, dêr't Pieter Verhoef syn folgjende kassukses mei meitsje kin. Sjogge jo al de beskieden en slûchslimme Wâldsjers dy't de kop derfoar hâlde tsjinoer de amtners fan Ryk en gemeente, direkteuren en technokraten fan de wenningstichting, de wethâlder dy't it ek net alhiel begrypt? In sosjaal drama fan it boppeste buordsje. In kwestje fan leefberheid.. Mar dy titel soe ik de film mar net meijaan, want dat ferkeapet net.