Trotwaer. Jaargang 33

[p. 328]

Reinder Rienk van der Leest: Ik bin útpraat.
Henk van der Veer

Ik bin wol gefoelich foar krityk, it measte noch foar stomme en koartsichtige krityk. As de kritikus ien faset dat him net noasket derút lichtet, dat útfergruttet en dan dêr alles oan ophinget. As in eksaminator dy't yn 'e smizen krijt wat de kandidaat net sa goed wit en dêrom krekt dêroer trochfreget. Mar ja, it is faak sa't de Ingelsman alris sein hat: ‘Wat wy graach wolle dat oaren oer ús skriuwe, sille wy sels skriuwe moatte.’

Dat seit Reinder Rienk van der Leest, fan wa't ôfrûne simmer yn 'e rige Fryske Klassiken in werprintinge fan Komme dy kepers? en Boef fan Rys ferskynde. Boppedat komt dizze hjerst, ek bij de Koperative Utjowerij Kâld keunstje út, it lêste diel yn 'e Nier Hinnebruier en Dynte Planteit-searje. It útkommen fan it âlde en it nije wurk fan Reinder Rienk van der Leest wie foar mij oanlieding foar in ynterview mei de 68-jierrige auteur út it Brabânse Megen. De man ek dy't al yn 1972 skreau wêrom't er mei de Fryske skriuwerij ophâlde woe: ‘Ik haw my fersind. Fiif jier ha my lang genôch west om to sjen dat alles by it âlde bliuwt. Dêrom stap ik der út.’ No, 2001, skriuwt er: ‘Ik haw de saga ferteld dy't ik fertelle woe, ik bin útpraat.’

Fryske Klassiken

Komme dy kepers? út 1969 en Boef fan Rys út 1972, binne foar my klassyk omdat se yn de Fryske literatuer it earste foarbyld fan in bepaald sjenre binne. Net fan de detektiveroman op himsels, mar wol fan boartlike ferdivedaasje boeken, dêr't misdied ien fan de eleminten fan útmakket. It Frysk sit him yn it taalgebrûk, dat eins it haadelemint fan dy boeken is. Boppedat, it ferfoarmjen fan Fryske tastannen en lokaasjes spile moai mei yn 'e opbou fan myn wrâldyn-wurden.

De beide boeken komme my net iens sa datearre foar. Yn it ferkear giet it no wat oars om en ta, stêd en lânskip binne feroare, de reklame is fernijd en mear fan soks. Dat is by elk âlder boek dat de maatskippij in bytsje begekket it gefal. Mar dêrmei is it noch gjin fossyl wurden.

It wie yn 2000 mear as fyftjin jier lyn dat ik beide boeken foar it lêst lêzen hie. En doe inkeld in pear fragminten, yn ferbân mei it skriuwen oan it seisde diel Frouljusgambyt (1986). Ek sûnt it earste ferskinen hie ik se noait helendal werlêzen. Dat kaam pas doe't ik de tekst fan 'e werprinting ûnder eagen krige.

Yn in Nijsbrief fan de Koperative Utjowerij wurdt oer it op 'e nij útbringen fan myn beide boeken ûnder oaren it folgjende skreaun: ‘De literatuer is sûnt tritich jier lyn oer it generaal wat boartliker, wat wylder en wat frijer wurden, dat it soe best barre kinne dat Van der Leest mei dizze beide boeken yn ien klassike bân de wei nei it grutte publyk dochs fynt.’

Dat de literatuer wat wylder en frijer wurden is, dêr bin ik it wol mei iens, mar boartliker, dat betwifelje ik. Nettsjinsteande alle bla-bla oer kreativiteit is it spulelemint yn ús no-nonsense maatskippij en literatuer mar skraach te finen. Op myn eigen romans tapast: de measte minsken wolle serieus nommen wurde. Se wolle in rjochtút-rjochtoan misdiedferhaal lêze, sûnder

[p. 329]

dat de spanning op in fertoaning útrint. Der moatte werkenbere personaazjes yn foarkomme yn in realistyske omwrâld en gjin stripfigueren of karikatueren dy't yn in kykkast omstappe. Lichtfuottich oer earnstige saken rinne, dat kin net en de spot op 'e maatskippij moat it strymjend hoffenjen fan Juvenalis wêze en net it laitsjende begekjen fan Horatius. En it dûbele fan de irony fersteane se net.

Mar ik bin wol benijd nei de reaksjes fan de lezers. By Komme dy kepers? en Boef fan Rys, en ek noch by de folgjende twa boeken [Lampefryske forhalen, 1972 en It moaiste famke fan Antarctica, 1974], haw ik it gefoel hân dat ik foar in lege seal spile, mei inkeld in pear resinsinten tusken de kûlissen. As Ko Pop, Remco Heite, Jo Smit, Philippus Breuker, Marten de Haan en Sybren Sybrandy doe neat oer myn romans sein hiene, wie ik opholden mei de rige dy't ik fan doel wie te skriuwen.

Resepsje

Ik haw oan Jabik Veenbaas skreaun dat myn earnst yn de irony sit, soks nei oanlieding fan de fraach ‘Wat is de earnst fan Van der Leest?’, dy't de lc-resinsint boppe syn besprek fan Komme dy kepers?/Boef fan Rys skreau. En ik haw him as foarbyld it byskrift foaroan yn Boef fan Rys jûn. Dêr stiet: ‘Warskôging en ferûntskuldiging: it twadde boek is noch minder as it earste.’ Dat is net samar in grapke. Ik hie argewaasje fan de minne resepsje fan Komme dy kepers? Dêrom dizze iroanyske omkearing. Der stiet dus eins: ‘Utnoeging en oanbefelling: it twadde boek is noch better as it earste’, of noch moaier: ‘Warskôging en ferûntskuldiging: it twadde boek is noch better as it earste.’

Trinus Riemersma reagearret yn Trotwaer fan july ek op it besprek fan Veenbaas. De resinsint freget him ôf oft myn ferhalen inkeld healwizichheid binne of dat dy healwizichheid

Reinder Rienk van der Leest om 1970 hinne yn aksje op in dichtersjûn. (foto Piter Doele/argyf flmd)

krekt yn de artistike kwaliteit sit. It liket Trinus ‘folslein yrrelevant wat ik mei myn grapmakkerij bedoeld haw’.

Ik bin it folslein mei Trinus iens dat skriuwersbedoelingen neat ta de saak dogge, dat it om de tekst en net om de man giet, dus ek net om de pretinsjes dy't er mei syn wurk hat. En dat ‘keunst’ en ‘ferdivedaasje’ in tsjinstelling foarmje, sa't Veenbaas yn 'e bewuste resinsje beweart, wol ik al likemin wat fan witte: Alle keunst hat (ek) in ferdivedearjend karakter en it leit yn en oan de skriuwer hoe grut dat aspekt by syn wurk is.

Ik folgje de literêre krityk yn Fryslân net sa.

[p. 330]

Ik krij inkeld Trotwaer en Hjir tastjoerd. Alles wat ik der fan sizze kin is dat it my taliket dat it eachweid wat breder en it stânpunt wat minder absolút is as eartiids. Myn miening oer it einichste kritearium fan literatuer wie in reaksje op Jabik Veenbaas syn besprek yn de Ljouwerter. Ik fyn dat in skriuwer op syn styl ôfrekkene wurde moat. Mei styl bedoel ik dan in ‘eigensinnich’ taalgebrûk dat in beskate ynformaasje oerbringt dy't in doel op himsels hat. Styl is gjin oanmetten pak út 'e winkel en ek net wat dizenichs. Styl wol krekt mei ynhâld folle wurde. Mar de úteinlike wearde fan skriuwers fan fiksje is hoe't se skriuwe, net wat.

Myn kontakten mei literêr Fryslân binne oars tige beheind. Ik les allinnich wat yn Trotwaer en Hjir stiet en de boeken dy't ik as lid fan de ku krij. Ik haw trouwens yn it ferline net altyd solidêr mei de ku west. En ik bin ek net echt in aktyf lid. Mar ik fiel my der no wol sa mei ferbûn, dat ik mei it manuskript foar myn lêste boek, ek as it wegere wie, net nei in oare útjouwer stapt wie.

Echt folgjen, yn de sin fan byhâlden fan it gehiel, doch ik de Fryske literatuer dus net. Wat ik yn 'e Fryske literatuer mis is ‘lichtsinnigens’. Mar soms krij ik dochs in ferrassing, sa as Lingerich tekstyl en swarte side, fan Jacobus Smink, It libben sels fan Piter Boersma en Tinzen oer it libben en oer de dea fan de hûn Jelke Bos.

Kompjûterboeken

Wat mij fierder opfalt is de langte fan wat ik dan mar neam ‘kompjûterboeken’. Myn klacht oer de lange kompjûterboeken fan tsjintwurdich is mar in sydlingse meidieling. Wêr't it my om giet is de langte fan romans oer it generaal. De keunsten wurde wolris yn tiid- en romtekeunsten ûnderskieden, ik mien dat Aristoteles dat al dien hat. Muzyk en fertellen, en de skriftlike delslach dêrfan, hearre dan ta de tiidkeunsten: it iene bart nei it oare. Byldzjende keunst en boukeunst hearre ta de romte-keunsten: yn de romte of op it platte flak. Toaniel is in tuskenfoarm, dat spilet him ôf yn romte en tiid. In roman heart dus ta de tiid-keunst.

As wy it deroer iens binne dat in roman, lykas in muzykstik, toaneelspul of film, in ienheid is, dan soe dy roman ek yn ien kear op te nimmen wêze moatte, yn ien kear út te lêzen. It lêzen fan in roman is in solitêre beuzichheid, mar dat is it lykme-allinne harkjen nei in symfony ek. De doer fan in muzykstik, toaneelspul of film stiet min ofte mear fêst. Omdat it lêstempo fan de minsken net gelyk is, kin foar de langte fan in roman better it tal siden nommen wurde. Tusken de hûndert en hûndertfyftich siden is foar ien sit genôch. Dy grins is wat fariabel, fansels. De lêzer mei ûnderwilens wol in kopke kofje drinke, wat apenútsjes ite, in stikje kaugom ferwikselje of, as it driuwt, even nei't húske. Mar hy moat wol by de les bliuwe.

As in roman langer is, dan soe oanjûn wurde moatte wêr't de lêzer mei de minste ynbreuk op it gehiel ûnderbrekke kin. En wa wit soks better as de skriuwer sels? Dy soe sa'n ‘neutraal’ plak yn syn ferhaal markearje moatte. En de lezer soe dêr skoftsje moatte. It is in gebear fan respekt tusken skriuwer en lêzer fan wjerskanten. No binne der lange romans dy't sa'n stopteken net hoege. Trije foarbylden: Tristram Shandy (Laurence Sterne) telt op 791 siden njoggen boeken, Manhatten Transfer (John Dos Passos) hat op 400 siden trije dielen en by in roman as Sinleas geweld (Trinus Riemersma), 459 siden, makket it foar it gehiel neat út nei hokker fan de sân ‘sjuchjûnen’ de lezer ôfbrekt, want elk part hat itselde stramyn. Yn ien gefal mei de lêzer in roman tichtklappe wannear't en wêr't er wol: as hy der neat oan fynt. Mar dan mei er it boek ek noait wer iepenslaan.

[p. 331]

Utpraat

Skriuwen is foar my net wichtich mear, der stiet neat mear op it programma. Dat wie 25 jier lyn hiel oars. Ik woe doe, behalven in rige fan acht boeken oer Dynte/Nier dien meitsje, ek in sabeare Fryske skiednis skriuwe nei it foarbyld fan Sellar en Yeatman har 1066 And All That, mar dan op eigen wize. Ik woe begjinne mei de Slach by Warns en ophâlde mei Kneppelfreed. De titel fan it boek soe 1345 En Dêrnei wurde. Fierders wie ik noch fan doel in komyske grizelman te skriuwen, fan it soart dat de Ingelsen ‘gothic novel’ neame, dy't yn de achttjinde ieu spile. Mar mei Dynte/Nier rûn ik wat fêst, want ik woe fariaasje yn dat stramyn oanbringe. Doe haw ik in needgreep tapast. It idee foar dy kolderskiednis is ynpast yn de besteande rige en sa is as fiifde diel Hertenfrou en Skoppenboer ûntstien, dat oer de Slach by Warns en oer Dynte en Nier giet. De grizelroman soe dan it sânde diel wurde, mar der is neat fan op 'e hispel kaam.

In pear jier letter hie 'k al yn 'e gaten dat it him net wurde soe. Ik hie der inkeld wat oantekeningen foar makke. Yn 1986 ferskynde it seisde diel, Frouljusgambyt en dêrnei hie ik gjin nocht mear om de rige ôf te sluten. Mar yn 2000, nei it trochwurkjen fan Komme dy kepers? en Boef fan Rys, krige ik dochs wer oanstriid om de rige ôf te breidzjen. Ik hie fan earder noch wat losse notysjes en mei in bytsje plundering fan de oantekeningen foar de grizelroman haw ik doe it sânde en lêste diel Kâld keunstje skreaun.

Kâld keunstje, it is definityf it lêste diel fan de rige. It stie my fyftjin jier lyn al sa'n bytsje foar eagen. De alliteraasje fan de letter k yn de titel komt ek yn de titel fan it earste diel foar. Mei-inoar foarmje de dielen eins ien gehiel fan seis sabeare misdiedboeken, mei in tuskenspul fan ien sabeare histoaryske roman. Myn foarstelling

Portret skildere troch Sjoerd de Vries (1989). (Syb Braaksma/argyf flmd)

is ôfrûn. Ik haw foar en mei de lêzer in spul spile. Wat ik wolris witte wolle soe is hokker spul it lêzerspublyk it aardichst fûn hat en hokker it ferfelendste en yn folchoarder wat dêrtusken leit. Gjin hitlist fan ferkeapsifers en gjin ferantwurding foar de kar derby.

Literêr bin ik mei neat mear dwaande. Allinnich sil ik foar mysels It moaiste famke fan Antarctica noch redigearje. Dat hie ek in wat pitertuerlike typografy dy't der by it printsjen net útkommen is. En wat feroaringen yn 'e tekst dy't likemin yn it boek oanbrocht binne. Dy wol ik, no't de rige kompleet is, dochs even

[p. 332]

fêstlizze. Wêr't in kompjûter al net goed foar is.

Ik skriuw ek gjin fersen mear. Ik sykje gjin ûnderwerpen foar lichte fersen en ûnderwerpen foar fersen mei mear lading besykje my net. Oer neat kin ik net dichtsje.

Dat ik doedestiids keazen haw foar it Frysk as skriuwtaal hat in bewuste kar west, ynsafier dat ik om utens lies wat Tjitte Piebenga en Jan Bylsma dêryn publisearren en dat ik doe sels ek yn dy taal begjinne woe. Ik wit noch dat tsien jier earder Tjitte oan my fertelde dat er wat fan myn Nederlânske fersen oan syn omke Douwe Tamminga lêzen litten hie en dat dy sein hat: ‘Lit him mar yn it Frysk dichtsje.’ Mar dat haw ik doe noait dien. Om 1972 hinne haw ik wol spyt fan myn kar foar it Frysk hân. Ik hie ûnfrede mei it Frysk literêre klimaat en woe derút stappe. Letter haw ik wol ynsjoen dat it foar in grut part by mysels lei. Ik wie te ûngeduldich, ik bin gjin man om it foartou te nimmen en ik wurkje better yn in betreklik isolemint.

Mar ik haw de saga ferteld dy't ik fertelle woe, ik bin útpraat.