Trotwaer. Jaargang 33

[p. 306]

Taalbelied hifke en ferlike
Rindert Straatsma

Piet Hemminga, Het beleid inzake unieke regionale talen. Een onderzoek naar het beleid en de beleidsvorming met betrekking tot een drietal unieke regionale talen: het Fries in Nederland en het Noordfries en Sorbisch in Duitsland. Fryske Akademy, Ljouwert 2000. 521 siden. f 47,50.

Op 5 septimber 2000 promovearre Piet Hemminga yn Amsterdam op in proefskrift oer it ferlykjen fan it taalbelied foar ús Frysk, it Noardfrysk en it Sorbysk. It die bliken dat de promovendus de stof goed yn 'e macht hie en syn kritisy flot fan replyk tsjinje koe.

It earste wat jin by dit proefskrift opfalt is faaks wol de taal dêr't it yn skreaun is. Hemminga is as bestjoerskundige oan de Fryske Akademy ferbûn. De fiertaal fan de Fryske Akademy is it Frysk, mei talitten fan oare talen. De promotor wie prof. Durk Gorter, ek in Akademy-meiwurker. In lytse ferantwurding yn dit tsjûke boek fan 521 siden hie dan ek wol op syn plak west. Mei it each op de doelgroep hie it Dútsk ek in mooglikheid west, sadat de Noardfriezen en Sorben der ek kennis fan nimme koene. Efter yn it boek binne gearfettingen yn it Frysk, it Ingelsk en it Dútsk.

No hawwe wy net de yllúzje dat in soad Friezen der ta komme sille dit boek fan it begjin oan de ein ta troch te wrakseljen. Dochs stiet der gâns ynformaasje yn oer it taalbelied oangeande it Frysk, it Noardfrysk en it Sorbysk. Dy ynformaasje wurdt set yn it ramt fan it bic-model (Beliedsskiednis, Ynteraksje en Kontekst; by de ynteraksje wurde de begripen pleitkoalysje en beliedsrjochte learen ynfierd).

Hemminga jout in goed dokumintearre oersjoch fan de skiednis fan de taalbewegingen en ek fan de ûnderwerpen dêr't er spesjaal ûndersyk nei dien hat. Hy brûkt in soad noaten, lokkich ûnder oan deselde side fan de tekst. Dat tal noaten hie noch folle grutter west as syn promotor dat net wat ôfremme hie, hearden wy by de promoasje.

Noardfriezen en Sorben

Yn alle trije taalgebieten is de taalbeweging yn de njoggentjinde ieu ûntstien ûnder ynfloed fan de Romantyk. By alle trije is yn it begjin fan de tweintichste ieu in begjin makke mei it ûnderwiis yn de eigen taal. Fierder binne der grutte ferskillen, dy't foaral beskaat wurde troch eksterne faktoaren (de kontekst). Yn Nederlân is yn it tinken fan de sintrale oerheid winliken gjin plak foar omtinken foar in autochtoane minderheid mei in unike regionale taal: in minderheidstaal dy't net weromfalle kin op in grutter taalgebiet bûten de lânsgrinzen.

De posysje fan it Noardfrysk wie en is ôfhinklik fan de posysje yn it grinsgebiet Sleeswyk. Wat dêr foar it Frysk berikt is, is net los te tinken fan de Deenske minderheid dêr. It Noardfrysk koe meiliftsje, mar dy posysje yn it grinsgebiet hat ek foar grutte tsjinstellings soarge by de Friezen ûnderinoar.

Der binne dêr twa organisaasjes dy't yn it ferline fül foarinoar oer stiene: de Nordfriesische Verein für Heimatkunde und Heimatliebe, dy't de Friezen net sjen wol as in Volk en as in nasjonale minderheid, mar as in Volksgruppe, as diel fan it Dútske folk. Dêr foaroer stiet wat no neamd wurdt de Foriining for Nationale

[p. 307]

Friiske, dy't wol útgiet fan it bestean fan in Frysk folk en nochal sterk op Denemarken oriïntearre is. Dy beide groepen binne yn 'e rin fan 'e tiid wat byelkoar brocht troch Westerlauwerske Friezen, benammen troch it oparbeidzjen yn de Fryske Rie.

It Noardfrysk Ynstitút is dêr in gearbinende faktor, wylst ek de Europeeske diminsje de lêste jierren de tsjinstellings wat neutralisearre hat trochdat beide groepen yn de Dútske Kommisje fan it Europeesk Buro foar Lytse Talen sitte. It is opfallend dat Hemminga de Nederlânske en de Dútske kommisje fan dat Buro alhielendal net neamt.

Yn dy Dútske kommisje sitte ek de Sorben, in Slavysk folk yn it súdeasten fan Dútsklân dat yn 'e nazytiid sterk ûnderdrukt waard. Doe is der sels wol drige mei deportaasje. Mar it bleau by in op assimilaasje en germanisearring rjochte belied fan de Dútske oerheid. Nei de Twadde Wrâldkriich hearde it Sorbyske gebiet by de ddr, dy't tige syn bêst die om de slachtoffers fan it faksisme in bettere takomst te jaan en tagelyk de Russen sjen litte woe goed noed te stean foar syn Slavyske minderheid.

De Sorben of Wenden falle yn twa groepen útien: in Roomske groep yn de Oberlausitz by Bautzen yn de dielsteat Saksen en in groep yn de Niederlausitz yn de dielsteat Brandenburg. Yn dat lêste gebiet hat de befolking slim te lijen hân fan de brúnkoalwinning, dêr't ferskate doarpen oan opoffere binne. Dy brúnkoalwinning soarge tagelyk foar in tastream fan grutte tallen Dútsktaligen yn de gruttere plakken lykas Hoyerswerda en Cottbus.

De sintrale organisaasje is sûnt 1912 de Domowina, dy't him hieltyd oanpast hat oan de feroarjende politike omstannichheden, mar sa oerhearskjend is dat dêr bûten net folle Sorbysk libben mear te merkbiten falt en Hemminga it ferskate kearen hat oer berops-Sorben.

Sukses en mislearjen

Hemminga hat inkelde ûnderwerpen oan 'e hân fan syn bic-model wiidweidich beskreaun en ferklearre. Dat binne foar ús Frysk it ta stân kommen fan 'e Fryske tillevyzje en de bestjoersoerienkomst tusken Ryk en Provinsje, foar it Noardfrysk de fergeze striid foar in Noardfrysk program op 'e publike omrop ndr en foar it Sorbysk it ta stân kommen fan de Stiftung für das sorbische Volk en de striid tsjin it oan de brúnkoalwinning opofferjen fan it doarp Horno.

De konklúzje is dat wy ús Fryske tillevyzje foaral te tankjen hawwe oan it opkommen fan de kommersjele tillevyzje dy't de nos sa yn panyk brocht dat dy wol fan de ferantwurdlikens foar de regionale omroppen ôf woe. De bestjoersoerienkomst is it gefolch fan it oanhâldend besykjen fan de provinsje Fryslân om út 'e ympasse op it stik fan it Fryske taalbelied te kommen.

De striid fan de Noardfriezen foar in eigen

[p. 308]

radioprogram is net slagge trochdat de Noardfriezen te minmachtich binne en sûnder stipe fan de Denen net folle berikke kinne. Hoe sit it lykwols mei de lokale omrop yn Noard-Fryslân?

De Stiftung für das sorbische Volk is der nei de Wende kommen om't it Bûnsregear in ynstânsje hawwe woe dy't ferantwurdlik wêze koe foar it ferdielen fan 'e subsydzjes. De striid foar it behâld fan Horno is mislearre om't de ekonomyske belangen te grut wiene en ek de Sorben sels tige ôfhinklik binne fan de brúnkoalwinning yn harren gebiet.

Hemminga jout oer al dy ûnderwerpen in soad deeglike ynformaasje, mar it boek is dreech te lêzen trochdat gâns ynformaasje gauris herhelle wurdt yn ferbân mei it tapassen fan it bic-model. Ik bin dêr net fan ûnder de yndruk kommen. Nei myn betinken hie de ferliking fan it taalbelied en de taalbeliedsfoarming skoan sûnder dy teoretyske rimram kinnen. Mar yn in proefskrift is it goed om in wittenskiplik model ta te passen dat ek by oare ûndersiken brûkt wurde kin.

Dûbeltaligens en twaligens

Ien fan de konklúzjes dy't ik út dit ûndersyk lûke wolle soe, is dat wy hjir yn Fryslân oppasse moatte dat de op himsels tige te wurdearjen earste ferantwurdlikens fan de Provinsje foar it Fryske taalbelied net meibringe moat dat de Fryske organisaasjes bûten spul set wurde en it fierder wol leauwe. Foar in aktyf taalbelied is it fan grut belang dat der bûten de oerheid en de troch de oerheid beneamde advysorganen organisaasjes besteane dy't de foarstap nimme kinne ta fierdere ûntjouwing fan it belied. In organisaasje as de Ried fan de Fryske Beweging is dêrta nedich en ynstee dêr lêbich op ôf te jaan - sa't de lêste tiid noch al ris bart - soe it krekt fan belang wêze foar in sterke Fryske pleitkoalysje as folle mear organisaasjes en persoanen har dêr by oansleaten.

Fierders bin ik it mei Gorter (side 438) iens dat in ferliking fan it taalbelied yn ús Fryslân mei dat yn Wales en Kataloanje foar ús maatskiplik relevanter wêze soe, om't dêr foar ús folle mear te learen falt. Yn sa'n ûndersyk soe benammen ek omtinken jûn wurde moatte oan dûbeltaligens yn Wales en de twataligens yn Kataloanje.

By ús is sûnt Fan geunst nei rjocht (1985) bewust keazen foar twataligens, om't it Frysk en it Hollânsk sa nei oaninoar besibbe binne, dat Hollânsktaligen mei wat goede wil it Frysk al gau neikomme kinne lykas de Spaansktaligen yn Kataloanje it Katalaansk. De lêste tiid wurdt yn ús Provinsjale Steaten benammen troch it cda ek wol pleite foar dûbeltaligens, om de wjerstannen by net-Frysktaligen wei te nimmen. Sa'n belied om skriftlike stikken yn beide talen út te jaan bringt lykwols gâns kosten mei, wylst it Frysk dan net mear funksjoneel is mei it grutte risiko dat der net folle mear yn it Frysk ferskynt.

It is bêst te begripen dat in sa yngeand ûndersyk as dat fan Hemminga fanwege de talen minder maklik te realisearjen falt, want de ûndersiker moat dan op syn minst it Ingelsk en it Spaansk goed behearskje en leafst ek noch it Katalaansk. Fanwege de dûbeltaligens yn Wales is foar sa'n ûndersyk de behearsking fan it Welsk minder needsaaklik.

No't it Europeeske belied foar lytse talen ek al yn ferbân mei it Hânfest hieltyd wichtiger wurdt, is it fan belang dat der njonken de ûtwikselingen ek ferlykjende ûndersiken komme oangeande it taalbelied yn de ûnderskate lannen. De dissertaasje fan Hemminga past skoan yn dat gehiel.