Trotwaer. Jaargang 33

[p. 276]

Abe Bonnema (1926-2001)
Hy brocht de boukeunst op in heger nivo
Henk van der Meulen

De Fryske media ha wiidweidich stilstien by it ferstjerren fan boumaster Abe Bonnema op 9 augustus. Ek yn de Hollânske media krige hy omtinken, al wienen dy hiel wat minder royaal as at Bonnema wierskynlik sels fûn dat er fertsjinne hie. Sûnder mis alhiel terjochte, al dy oandacht, want Abe Bonnema wie in markant arsjitekt dy't de boukeunst yn Fryslân letterlik en figuerlik ta in heger nivo optild hat, mar ek dêrbûten erkenning en wurdearring krigen hat.

Ofsjoen fan de jierren dat er yn Delft studearre, hat de yn 1926 yn Stiens berne, yn Ljouwert opwoeksen en fjirtich jier lyn yn Hurdegaryp delstrutsen Bonnema altyd yn Fryslân wenne. Hy hâlde fan Fryslân, fan de Fryske taal ek, dy't er graach en perfekt brûkte, en as siler fral ek fan de Fryske marren. Hoe emosjoneel en waarmhertich hy yn lytse rûnte ek wêze koe, profesjoneel en saaklik wied er faak stiifkoppich en liet er syn ein net slûpe. Tsjinspraak en krityk koe Bonnema - faak al mei muoite - allinnich ferneare fan minsken dy't er lije mocht, dêr't er dus respekt foar hie en dy't er fertrouwe koe.

Wat syn arsjitektoanyske jeften en opfettings oangiet hie Bonnema abslút gjin lêst fan selsûnderskatting. It wie him dan ek net nei 't sin dat hy - neffens himsels - by de gemeente Ljouwert te min oan 'e bak kaam. Hy hie mar al te graach it nije stedskantoar bouwe wollen. En ek foar de ynrjochting fan it Wilhelminaplein en it ûntwerpen fan it ‘pleinôfslutend gebou’ hienen se einliks in berop op him dwaan moatten, fûn er. Profesjonele oergeunst wie him dus net alhiel frjemd. Mar dat is mear arsjitekten eigen. Yn Grins wienen fakgenoaten der ek min oer te sprekken dat it ûntwerp foar it nije museum perfoarst fan de Italiaan Mendini en oare bûtenlânske arsjitekten komme moast. En yn Den Haach wie ek al in protte krityk op it beslút om it nije stedhûs bouwe te litten troch de Amerikaan Meier.

Bonnema hat wat de stêd Ljouwert oangiet oars neat te kleien hân. As der ien arsjitekt is dy't syn stimpel mannichfâldich op stedsbyld en skyline set hat, dan Abe Bonnema wol. Rûnom wurdt men konfrontearre mei syn kreaasjes. Yn 1973 boude er oan it Noardfliet in kantoar foar de Sosjale Tsjinst mei bypassende wenten. Hy krige sels in ynternasjonale priis foar dat kompleks mei gevels fan bakstien tusken betoneleminten en finsters yn ferskillende formaten. In wat romantysk oandwaande, typyske santiger jierren styl, ek werom te finen yn oare bouwurken oan stedsgrêften. In styl dy't noch yn neat like op it letter troch Bonnema omearme funksjonele modernisme, sa't dat û.o. stal krigen hat yn syn toer-kantoaren oan de Langemerkstrjitte, de Ljouwerter fersekeringsboulevard. Oan it Saailân boude er it nije ûnderkommen fan it Gerjochtshôf, oan de Tesselschadestrjitte it Girokantoar en oan de Harnzerstrjitwei in skoallegebou. Sa'n bytsje de hiele wyk Aldlân East komt fan Bonnema syn tekentafels en ek it hiele kompleks fan mcl Súd is fan syn

[p. 277]

It wenhûs fan Abe Bonnema yn Hurdegaryp: ‘tiidleas-moderne funksjonele arsjitektuer; miskien wol syn masterwurk’. (foto www.bonnema.com)

hân. Dat mei dy ‘miskenning’ troch Ljouwert falt it wol wat ta.

Ek bûten Ljouwert steane tal fan nijsgjirrige bouwurken fan Bonnema. Yn 't foarste plak yn Hurdegaryp syn eigen yn 1961 boude wenhûskantoar. Miskien wol syn masterwurk, dy út grutte stielen spanten besteande konstruksje, beklaaid mei redwood en glêspuien. Al fjirtich jier âld dus, mar noch altyd in foarbyld fan tiidleas-moderne fûnksjonele arsjitektuer. Hiel bekend binne ek Bonnema's nochal omstriden útwreiding fan it gemeentehûs yn Burgum, it gebou fan de militêre apoteek op It Hearrenfean en it kantoar fan Rykswettersteat by Grou.

Foar Bonnema wienen syn bouwurken ûnoantaastber, ja, hast hillich. Se moasten letter net bûten him om besykje syn kreaasjes ôf te brekken of te feroarjen, dan kaam er yn aksje.

[p. 278]

Sa wist er in pear jier tebek fia de rjochter - oant de Hege Ried ta - foar te kommen dat it yn 1971 boude fersoargingshûs De Golfslag yn Emmeloord sloopt waard. En mei de gemeente Tytsjerksteradiel rekke Bonnema yn tsjok waar, doe't se fan doel wienen om oan syn útwreiding eksterne sinneblinen oan te bringen. Der wie nammentlik by sinneskynwaar faak net yn dy nijbou te ferkearen, mei't by de bou - om kosten te besparjen en tsjin 't sin fan Bonnema - de ynterne fentilaasje skrast wie. Mei in berop op it auteursrjocht koe de arsjitekt de sinneblinen opkeare en moast yn oerlis nei in oare oplossing socht wurde. Minder sukses hie Bonnema mei it mei stipe fan de rjochter ferbieden fan it ophingjen fan ‘broek-gerdyntsjes’ foar de ruten fan it âldereinsintrum op 'e Jouwer. De bewenners lieten har soks net hjitte.

Bûten Fryslân hat Bonnema foaral namme makke mei de bou fan de haadkantoaren fan Interpolis yn Tilburch en fan Nationale Nederlanden yn Rotterdam, dat in skoft it heechste gebou fan Nederlân west hat. Krekt as yn Fryslân wienen de bewûndering en de wurdearring net algemien. Der wie ek skerpe krityk en ôfkarring. Sjoch bygelyks Lelijk gebouwd in Nederland. De 50 grootste missers, tsien jier lyn skreaun troch de fan syn stikken yn de Volkskrant bekend wurden arsjitektuerkritikus Jaap Huisman. Dy rekkent it kasino yn Zandvoort - ek al fan Bonnema - en de Rotterdamske kantoartoer ta dy fyftich misse bouwurken. De beklaaiïng fan de gevels mei spegeljend swart glês neamde er ‘zonnebrilarchitectuur’ en Bonnema in ‘misantroop’.

De mieningen oer Abe Bonnema syn wurk rinne dus nochal wat útinoar. Dochs oerhearsket de wurdearring. Der binne dy't him by de bêste tsien Nederlânske arsjitekten fan nei de Twadde Wrâldoarloch ha. Ald-ryksboumaster Tjeerd Dijkstra, in stúdzje- en jiergenoat fan Bonnema yn Delft, neamde him yn de Ljouwerter Krante in ‘bovengemiddeld’ arsjitekt dy't lykwols nea de ‘cultstatus’ berikt hat: ‘Bonnema was voor de provincie te werelds, maar voor de wereld te provinciaal.’ Der is ien dy't it dêr wiswier net mei iens west hawwe soe: Abe Bonnema sels, want dy hie foar himsels hege pretinsjes. En dy hat er mei alluere, fisy, lef en fakmanskip yn ûnderskate gebouwen ek mear as ien kear wiermakke.