Trotwaer. Jaargang 33

[p. 264]

‘It’ Frysk kostúm bestiet net
Henk van der Meulen

Gieneke Arnolli, Mode in Friesland/Moade yn Fryslân/Fashion in Friesland, 1750-1950. Fotografie Erik en Petra Hesmerg. Grafisch ontwerp Gert Jan Slagter. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2000. 80 siden. f 37,50.

Foar wa't net ferneare kin dat hy net wit wat behalven brânblusark fierders noch ‘brânamer’ neamd wurdt, gjin aan hat fan wat mei fiifskaft, snebbe en tournure bedoeld wurdt, foar sokken is der útkomst: it boek Moade yn Fryslân 1750-1950. Men kin dêryn bygelyks ek oan 'e weet komme wat ‘mouwen à l'Amadis’ binne, it ûnderskie witte tusken in Dútske mûtse, in floddermûtse en in fontangemûtse en sels meiprate oer de ûntwikkelingsgong fan smelearizer ta breedearizer.

It boek is skreaun troch Gieneke Arnolli, kostúmkonservatrise fan it Frysk Museum, op inisjatyf fan de Stifting Kostúmkommisje Fryslân, mei help fan de kostúmkolleksje fan it Frysk Museum en mei tastân kommen troch de finansjele stipe fan ûnderskate subsydzjejouwers en fan sa'n 250 efter in it boek mei namme neamde Freonen fan it Frysk Kostúm.

In boek oer it Frysk kostúm dus? Nee, blinder net. Want it Frysk kostúm bestiet net, sa wurdt jin al yn de flaptekst ferdútst. It Frysk kostúm is nammentlik hyltyd mei de ynternasjonale moade meigien, sij it yn wat oanpaste foarm. En dat hiel sterk yn Ljouwert, de residinsje ommers fan de Fryske steedhâlders fan de sechstjinde oant midden achttjinde ieu. En it Steedhâlderlik Hof waard bewenne troch in ynternasjonaal selskip, ûnder oaren fral neiteam fan Dútske keningshuzen. Dat hat sûnder mis útwurking hân op de klean fan de hofhâlding en fansels ek op elkenien dy't him of har dêroan spegelje woe.

Gieneke Arnolli sprekt sels fan ‘in suver by elkoar socht soadsje op kostúmgebiet’ as hja it hat oer foto's fan in groep Fryske froulju op de grutte nasjonale kostúmshow by gelegenheid fan de útstalling ‘De vrouw 1813-1913’ yn Amsterdam. By achttjinde-ieuske sitsen jakken waarden njoggentjinde-ieuske tipdoeken en skelken droegen mei stiifstisele floddermûtsen út 'e tweintichste ieu. Pas sûnt 1964, doe't de Stifting Kostúmkommisje Fryslân begûn te krewearjen foar it behâld en behear fan it Frysk folkloare-kostúm, is it net langer in soadsje wat droegen wurdt.

It Fryske kostúm dat tsjinwurdich by folksdûnsjen, hurddraverijen en boerebrulloften en as strjitfersiering by keninklike houlikken it meast droegen wurdt, is basearre op de moade fan 1845 oant 1865, alteast wat de frouljusklean oanbelanget. It Fryske manljuspak fan no hat nammentlik de kentekens fan foar 1845 doe't de knibbelbroek noch yn 'e moade wie ynstee fan de lange broek dy't nei 1850 meast droegen waard.

Gieneke Arnolli fynt dat in dûnsgroep dy't him ûnderskiede wol fan oare Fryske groepen, rêstich in kar dwaan mei út in oar moadetiidrek as dat fan 1845 oant 1865. As mar de goede moadekenmerken tapast wurde mei in earizer dat dêr wer by past, dan is sa'n kostúm histoarysk besjoen like goed, ponearret hja. Mar soe it dan net wer in folkloristyske ‘soadsje’ wurde, hoe histoarysk ferantwurde ek, freegje ik my ôf.

[p. 265]

Tetman en Jarich mei froulju en bern yn it Nijfrysk kostúm. (foto by Tity de Vries. ‘Eigen dracht is fleur en pracht. De koarte skiednis fan it Nijfrysk kostúm’; De Strikel, 1980-9)

It histoarysk benul fan Arnolli is net altyd like grut. Neffens har wiene it yn 'e tweintichste ieu allinnich âlde boerinnen en ‘gasthúswyfkes’ dy't it earizer trou bleaunen. No, sa is it perfoarst net. Der hawwe bygelyks party weeshuzen west dêr't oant de Twadde Wrâldoarloch ta de gruttere famkes noch (sulveren) earizers droegen.

Fierder oerdriuwt de skriuwster noch alris. Har ynlieding begjint hja sa: ‘Der hat in tiid west dat yn Fryslân alle froulju in gouden of in sulveren helm op 'e holle hiene. Op dagen dat der merk wie, like it wol oft der swier waar boppe de stêd hong: de sinnestrielen dy't op 'e helms foelen skitteren as wiene it felle wjerljochtflitsen.’ Tige blomryk sein, mar wier is it net. Sels skriuwt Arnolli in pear siden fierderop dat in fjouwerkante doek dy't ta in trijehoek opteard waard, foar earme frouwen dy't gjin earizer betelje koene altyd in fanselssprekkende dracht west hat.

[p. 266]

In pear jier nei de Twadde Wrâldoarloch hat de Europeeske Lânboufederaasje nochris it advys jûn om foar it selsrespekt fan it plattelân fral ek de tradisjonele klaaiïng yn eare te hâlden, mar dan wol oanpast oan de moderne tiid. Jo Kars-Stienstra hat doe in Nij Frysk Kostúm ûntwurpen, sa'n bytsje yn 'e styl fan de New Look. Allinnich de borduerde tipdoek en skelk rôpen noch oantinkens oan de âlde Fryske streekdracht op. En ynstee fan in earizer krigen de froulju in lyts kapke op 'e holle. De manlju moasten har stekke yn in griis mei pofbroek, in borduerd fest en in gleufhoed. It Selskip Tetman de Vries hat noch in skoftsje yn dit nije Fryske kostúm op 'e planken stien en de Burgumer folksdûnsgroep draacht it noch altiten. Mar dizze neo-folkloristyske dracht is nea en nearne húsriem wurden. Men fûn dochs algemien dat it ‘âld-Frysk kostúm’ mei earizer representiver wie. De oare folksdûnsgroepen trede ek hjoed-de-dei noch altyd op yn replika's fan de kleandracht út 'e perioade 1845-1865.

It boek Moade yn Fryslân, dat út soarte ek omtinken jout oan de Hylper kleandracht en oan dy fan de Waadeilannen, bylket tige attraktyf, fral troch de moaie en ynvintive grafyske foarmjouwing fan Gert Jan Slagter. Boppedat is de tekst lardearre mei poerbêste kleurefoto's - in tal op paginagrutte - fan Erik en Petra Hesmergen en mei ferhelderjende tekeningen fan de skriuwster sels. Fan de tachtich siden dy't dit boek telt beslacht it tekstdiel - ôfsjoen fan in ferklearjende wurdlist, in literatuerlist, de byskriften by de foto's en oare omballingen - sa'n tweintich siden. Mar om't de tekst ek nochris op eltse side yn it Hollânsk, Frysk en Ingelsk ôfprinte is, beslacht dizze skiednis fan de Fryske moade fan 1750 oant 1950 feitlik dus mar sa'n seis siden. In tige koart essayke dus.

It is mar better jin net ôf te freegjen wa op dit boek hawwe sitten te wachtsjen. De sille grif gjin grutte kloften belangstellenden foar nei de boekwinkel fleanne. Mar foar folklorefanaten en Skotse-Trije-hippers sil dit boek grif in stik bûter yn 'e sûpenbrij wêze as har bibleteek der mei oanfolle wurdt. Eink is it sels in lyts wûnder dat in boek foar in sa lytse doelgroep dochs yn sa'n prachtige útfiering ferskine kin. De Friese Pers Boekerij, dy't it útjûn hat is, blykt te beskikken oer in betûfte subsydzjeolooch dy't as ‘fundraiser’ ûnder oaren wer tal fan bekende gast- en Weeshûsstiftingen hat witten te oertsjûgen fan it twingende ferlet fan sa'n ûtjefte. Knap wurk!

Kommissaris fan 'e keninginne Nijpels hat neamt yn syn foarwurdsje ‘Moaie fearren meitsje moaie fûgels’ in prachtich Frysk sprekwurd. Mar dat ‘Frysk’ hie hy better mar net brûke kind en yn de Ingelske fersy hie it perfoarst skrast wurde moatten. Want it is ommers likegoed in Ingelsk sprekwurd (‘Fine feathers make fine birds’) en ek de Frânsen sizze it (‘La belle plume fait bel oiseau’). In bytsje dom fan Nijpels. Hat er op 'e middelbere skoalle wol altyd by de les west?