Trotwaer. Jaargang 33

[p. 254]

Jan Wybenga en Sybe Sybesma: Catullus, Fersen
Poëtisch pionierswerk
S. van Ek

Catullus, Fersen. 53 carmina in het Fries vertaald door Sybe Sybesma en Jan Wybenga. Uitgeverij Omen Malum Litterarum, Leiden 2000². 100 siden. f 29,90.

Veel had het niet gescheeld of de Romeinse dichter Catullus (eerste eeuw v. Chr.) was hetzelfde lot ondergaan als zijn literaire vrienden van wie nagenoeg niets bewaard is gebleven. Slechts één manuscript met zijn carmina (verzen) overleefde de duistere jaren van de Middeleeuwen. Het dook aan het eind van de dertiende eeuw op in Catullus' geboortestad Verona om daarna voorgoed te verdwijnen. De carmina kennen we uit kopieën die van dit Veronese handschrift zijn gemaakt.

De verzen staan daarin gegroepeerd volgens het metrum waarin ze geschreven zijn. Er staat een groep aan het begin met gedichten in diverse versmaten en een groep aan het eind met elegieën en epigrammen. Daartussenin staan enkele lange gedichten.

Begin jaren tachtig selecteerden Sybe Sybesma (1924-1986) en Jan Wybenga (1917-1994) 32 gedichten uit de eerste en laatste groep. Kennelijk konden ze het vertalen niet laten want toen de gedichten in 1987, een jaar na Sybesma's dood onder de titel Carmina nonnulla. In tal fan fersen fan C. Valerius Catullus in boekvorm verschenen, was het aantal uitgegroeid tot 53. Dat lijkt ongeveer de helft van de iets meer dan honderd bewaard gebleven gedichten en fragmenten, in werkelijkheid is het ongeveer een derde van het aantal versregels omdat er niet één van de lange gedichten in opgenomen is.

De carmina van Catullus komen over als een ratjetoe van verzen over de meest uiteenlopende onderwerpen. Gelegenheidspoëzie, liefdesgedichten, scheldkanonnades, erotische verzen en epigrammen, alles lijkt kriskras door elkaar te staan. Toch hebben sommigen gemeend dat de volgorde niet willekeurig is maar dat er wel degelijk een ordening aan ten grondslag ligt, mogelijk van Catullus zelf.

Catullus schreef over zichzelf en over zijn directe omgeving. Hij zond geestige gedichten aan zijn vrienden, dreef de spot met literaire tegenstanders en viel het politieke establishment aan. Een aantal personen keert dan ook steeds weer terug in zijn gedichten zoals zijn vrienden en kennissen Juventius, Calvus, Veranius, Fabullus, Furius en Aurelius, politici als Caesar en Mamurra en natuurlijk Lesbia, de vrouw voor wie hij een aantal hartstochtelijke liefdesgedichten heeft geschreven, waardoor hij het meest bekend is geworden.

Sybesma en Wybenga hebben bij hun keus niet het criterium gehanteerd om deze series gedichten rondom één persoon (die vaak door gemeenschappelijke figuren onderling weer met elkaar verbonden zijn) compleet te vertalen. Wel zijn de meeste Lesbiagedichten opgenomen.

De vertalers hebben de gedichten als opzichzelfstaande creaties gezien die niet per se in dezelfde relatie tot elkaar hoeven te staan

[p. 255]

zoals ze bij Catullus voorkomen. In carmen 24 komt een zinsnede voor die letterlijk uit het voorgaande gedicht is overgenomen, een methode van aaneenschakelen die Catullus wel meer heeft toegepast om aan te geven dat de gedichten bij elkaar horen. Sybesma vertaalde deze regels echter verschillend.

Iets dergelijks is het geval in carmen 2 en 3. Wybenga, die carmen 3 voor zijn rekening nam, vertaalde anders dan Sybesma in carmen 2. Daaruit blijkt dat ze niet zozeer te werk zijn gegaan als een vertaalcollectief dat de gedichten als een onderdeel van een groter geheel beschouwt, maar als individuele vertalers.

De poëzie van Catullus betekende een radicale breuk met de heersende literaire smaak in Rome. Voor Catullus en zijn vrienden was literatuur een intellectueel spel waar plaats was voor humor, ironie, erotiek en obsceniteit. Hun voorbeelden waren de Alexandrijnse dichters die tweehonderd jaar eerder voor een nieuw geluid in de Griekse poëzie hadden gezorgd. Net als hun Griekse idolen verachtten zij lange vormen als het epos en schreven verfijnde elegieën en korte epigrammen of maakten hun vijanden belachelijk in jamben.

Cicero, een man van de oude stempel, betitelde deze dichters als ‘neoteroi’ en ‘poetae novi’: de jeugdige nieuwlichters in de poëzie. Catullus was waarschijnlijk de meest originele van hen. Nieuw was zijn openhartigheid. Toch moeten we zijn poëzie niet lezen als een autobiografie. Op het ene moment rept dit rijkeluiszoontje dat een ‘jacht’ bezit, van een villa bij Tivoli en een landgoed op het schiereiland Sermione, terwijl hij zich op het andere moment beklaagt over de spinnenwebben in zijn portemonnee. Bij Catullus weet je nooit wanneer hij het meent.

De vertaling

De belangrijkste stijlkenmerken van de carmina zijn het gebruik van de spreektaal en populaire uitdrukkingen en verkleinwoordjes. Catullus' toon is direct en persoonlijk. Daarnaast gebruikte hij een soort van jargon bestaande uit woorden als ‘lepidus’, ‘elegans’, ‘venustus’ etc. die vooral betrekking hebben op verfijndheid van stijl of levenswijze. Een dergelijk jargon was typerend voor de literaire aristocratische subcultuur waarvan hij in Rome deel uit maakte. Daarnaast was hij niet zelden obsceen in zijn taalgebruik.

Hoewel het vaak moeilijk is deze elementen allemaal in een vertaling over te brengen, hebben Sybesma en Wybenga geprobeerd zoveel mogelijk van deze stijlkenmerken te bewaren. De vertalers schuwden platte woorden als ‘kloatsek’, ‘lapsek’, ‘stront mei streekjes’, ‘mige’, ‘mokkel’ dan ook niet. De preutse tijden dat in zulke gevallen op het Italiaans werd overgegaan zijn voorbij al zijn obsceniteiten soms ook tamelijk eufemistisch geformuleerd (carmen 16, 21). ‘Rake raam’ in carmen 21 moet je echt lezen als een uitdrukking met seksuele connotaties. Het ‘irrumatus’ van Catullus is veel explicieter.

De voorliefde van Catullus om met gelijke klanken te spelen is door de vertalers gretig overgenomen. Het wemelt van allitererende woorden: ‘rêdsum reau’, ‘neare nacht’, ‘of fierders fan de Swarte See’, ‘tûzenen tútsjes’, ‘redenryk rotsakje’.

Klankherhaling is meestal functioneel bij Catullus. In carmen 11 bootsen de t- en de dklanken in ‘tunditur unda’ het slaan van de golven op de kust na. Jan Wybenga vertaalde overeenkomstig met een niet minder beukende b-klank en met behoud van de assonantie van de twee u's:

[p. 256]

 

of wêr't de Oseaan it strân

 

brûzjende bûket

Soms is het resultaat nog fraaier dan bij Catullus. Het fluisteren van de wind in het lover (carmen 4) wordt door Catullus geïllustreerd door twee s-klanken (‘saepe sibilum’). Sybesma vertaalde dit met ‘it rûzjen fan syn spreksum leaf’. Het effect treedt het sterkst op als je deze woorden inderdaad fluistert. Of vergelijk de acconsonantie van d-, k-, m- en n-klanken (en het woordspel met ad-adde, munditiem-mundiorem, der-(skoan-)der, skjinnens-opskjinje) in deze regel uit carmen 23:

hanc ad munditiem adde mundiorem /
dyn skjinnens kinst der skoander mei opskjinje

Ook uit het volgende voorbeeld uit carmen 23 blijkt dat de vertalers veel oog hebben gehad voor dergelijke details:

a te sudor abest, abest saliva /
switte dochst net, gjin spui hastyn 'e mûle

Hierin zitten niet alleen evenveel s-klanken, ook de chiastische structuur van het origineel is bewaard gebleven.

Over het algemeen zijn Sybesma en Wybenga dicht bij het origineel gebleven maar soms zijn er vreemde uitschieters. Te midden van een gedicht dat bijna woord voor woord is vertaald staat dan plotseling een erg vrij vertaalde regel. Meteen in het openingsgedicht komt dit al voor alsof de vertalers net als Catullus de lezer al een indruk geven van wat voor soort poëzie er gaat komen. Letterlijk vertaald (inclusief rijm) staat er in de eerste twee regels van carmen 1:

aan wie zal ik dit leuke boekje geven
zojuist met droge puimsteen gladgewreven?

Sybesma vertaalde de eerste regel letterlijk, de tweede nogal vrij:

oan wa ferearje ik it skoandere nije boekje
saniis mei rêdsum reau op mjitte snien en útrist

Natuurlijk kun je niet alles letterlijk vertalen want met het metrum heb je ook rekening te houden maar wat Catullus wil zeggen is: dit zijn verzen die net zo gepolijst zijn als dit boekje. Nu gaat die associatie verloren.

Waar Catullus maar enkele woorden nodig heeft, vertaalde Wybenga in carmen 5 met veel omhaal en erg vrij. Het is het enige gedicht van Wybenga dat langer is dan het origineel. Vaak had Wybenga juist minder regels nodig, terwijl Sybesma op twee uitzonderingen na hetzelfde aantal heeft als Catullus. Wel zijn de regels in de vertaling meestal langer. Er is nogal eens de neiging om één woord door twee te vertalen, soms bijna als een tautologie en vaak weer allitererend: ‘swier fan wrotten en wramen’ (voor ‘laboriosis’), ‘lêbich praat, âldstrûke-snak’ (voor ‘rumores’), ‘skepper en skriuwer’ (een vrije vertaling van ‘pater’), ‘dope en ynwijd’ (voor ‘imbuisse’).

Het klinkt natuurlijk allemaal erg poëtisch maar in het laatste geval had Sybesma ook kunnen volstaan met alleen het werkwoord ‘dopen’. Net als het Latijnse ‘imbuere’ houdt ‘dopen’ zowel de betekenis ‘iets ergens in dopen’ als ‘inwijden’ in. Nu is het woord door te veel uitleggen beroofd van zijn dubbelzinnigheid.

Een andere keer is juist een essentieel woord weggelaten. Carmen 101, een gedicht waarin Catullus beschrijft hoe hij de laatste eer bewijst aan zijn broer die in de buurt van Troje begraven ligt, eindigt met ‘ave atque vale’ (‘gegroet en vaarwel’), een vaste formule die bij

[p. 256]

begrafenissen werd uitgesproken. Wybenga volstaat hier echter alleen met ‘farwol!’.

Sybesma en Wybenga hebben met hun poëtische vertalingen pionierswerk verricht. Niet eerder is Catullus op deze schaal in het Fries vertaald. Sommige gedichten zijn voor verbetering vatbaar, zoals in de jaargang 1989 van dit tijdschrift al is gebleken. Ontevredenheid heeft toen geleid tot enkele nieuwe vertalingen.

Het vervangen van Juppiter door ‘de Heare’ en de uitdrukking aan het slot van carmen 22 die afkomstig is uit de fabels van Aesopus door het nieuwtestamentische ‘wy sjogge nammers net de balke yn eigen eagen’ lijken me keuzes die moeilijk verdedigbaar zijn. Het zijn anachronismen in literatuur die uit de eerste eeuw vóór Christus stamt.

Ook zijn er andere uitgangspunten mogelijk, bijvoorbeeld een vertaling meer naar de geest dan naar de letter van Catullus zoals Paul Claes deed in zijn integrale en uiterst bondige vertaling die in 1995 verscheen. Voor Friese vertalers is nog genoeg blijven liggen dat de moeite van het vertalen waard is zoals het amusante gedicht over Egnatius met zijn mooie tanden of het lastig te vertalen gedicht over de uitspraak van Arrius. En wie durft de lange gedichten aan?

De tekst

De eerste druk van Catullusvertalingen van Jan Wybenga en Sybe Sybesma verscheen bij Lykele Jansma in Franeker. Vorig jaar kwam bij uitgeverij Omen Malum Litterarum een herdruk uit. De titel is veranderd in Fersen en er staat een inleiding in van de uitgever.

In de bibliografie vermeldt de nieuwe uitgever dat de vertalers gebruik hebben gemaakt van de tekstuitgaven van Robinson Ellis, Wilhelm Krol en C.J. Fordyce. ‘De Latijnse tekstuitgave van “Carmina nonnulla” is een kruising van de bovengenoemde drie uitgaven.’ En hij voegt daar nog aan toe: ‘Deze is voor deze uitgave grotendeels gehandhaafd.’ Dat zou kunnen betekenen dat er opnieuw naar de tekst is gekeken. Als dat is gebeurd, dan helaas niet kritisch genoeg.

De Latijnse tekst van Fersen komt overeen met de standaardtekst die R.A.B. Mynors in 1958 publiceerde, behalve in carmen 6, 16, 21, 32, 33, 37 en 48. Deze afwijkingen zijn eenvoudig te verklaren.

Het boek van Fordyce waarvan de vertalers gebruik hebben gemaakt, is geen ‘tekstuitgave’ maar een commentaar. Het boek heeft weliswaar een tekstdeel maar die bestaat uit de Oxfordtekst van Mynors. De tekst is echter onvolledig want Fordyce heeft een aantal gedichten, ‘which do not lend themselves to comment in English’ (vanwege hun obsceniteit) weggelaten. Daar horen ook de door Sybesma en Wybenga vertaalde carmina 6, 16, 21, 32, 33, 37 en 48 bij.

De conclusie is nu gemakkelijk te trekken: de Latijnse tekst kon aan Fordyce worden ontleend behalve dus van bovengenoemde gedichten. Het zou logisch zijn geweest dat voor de ontbrekende gedichten een beroep werd gedaan op de (volledige) teksteditie van Mynors. Dat is niet gebeurd. De resterende gedichten zijn afkomstig van de editie van Kroll die op een aantal punten wezenlijk verschilt van Mynors. Van Robinson Ellis vond ik in de Latijnse tekst van Fersen geen enkele tekstvariant opgenomen. De Latijnse tekst is dus alleen een ‘kruising’ van Mynors en Kroll.

Dat heeft ertoe geleid dat er twee soorten spelling in de tekst zijn geslopen. We vinden vormen als ‘irr-’ naast ‘inr-’; ‘gratum est’ naast ‘necessest’. Ook het aan elkaar schrijven van

[p. 258]

‘nequis’ en ‘siquid’ (32), iets wat Mynors niet doet, is uit de uitgave van Kroll afkomstig. Voor de vertaling doet het er natuurlijk niet toe. Dat ligt anders met het volgende: de vertaling stemt soms niet overeen met het ernaast afgedrukte Latijn of liever: de Latijnse tekst stemt soms niet overeen met de vertaling.

Carmen 16 heeft Sybesma blijkbaar vertaald aan de hand van de tekst van Ellis. ‘Om't jimme’ in regel 12 is een vertaling van ‘vos, quod’ (Ellis) terwijl de tekst van Kroll, die ‘vos, qui’ heeft, er naast staat.

Over regel 11 in carmen 21 bestaat twijfel over de tekst. Zowel Kroll als Mynors volgen de handschriften en geven zonder een emendatie ‘me me puer’. In de 19de eeuw stelde F. Hand ‘mellitus puer’ voor. Die wijziging is door Ellis overgenomen en komt overeen met Sybesma's vertaling ‘myn hunichswiete jonge’. Ook hier heeft Sybesma dus Ellis gebruikt voor de vertaling. Maar naast de vertaling staat ‘ah me me puer’. Dat heb ik in geen enkel kritisch apparaat terug kunnen vinden.

Op de plaats van de ontbrekende adonis in het tweede couplet in Catullus' vertaling van Sappho (carmen 51) staan bij Ellis, Kroll en Mynors puntjes. Sybesma vertaalde alsof er ‘vocis in ore’ staat. Het is een aanvulling die afkomstig is van Doehring en in het commentaar van Fordyce wordt genoemd. De uitgever heeft hier niet tussen haakjes ‘vocis in ore’ toegevoegd zoals had gemoeten maar de puntjes.

Merkwaardig is ook dat fragment 2b losgemaakt is van de vertaling van Sybesma. Het is inderdaad waar dat het fragment waarschijnlijk niet op de laatste regel van carmen 2 volgt maar Sybesma was een andere mening toegedaan en vertaalde het zonder onderbreking als onderdeel van carmen 2.

Wat ‘grotendeels gehandhaafd is’, zijn vooral de drukfouten. De enige drukfout die de uitgever heeft gecorrigeerd is ‘Suffenis’ in carmen 22 maar daar zijn weer nieuwe voor in de plaats gekomen: ‘pautum’ in carmen 38 en ‘conciamate’ in carmen 42. In carmen 76 is ‘dicere possunt’ aan het eind van regel 7 per ongeluk ook aan het begin van regel 15 terechtgekomen..

De drukfouten uit de eerste uitgave staan er verder allemaal nog in. In carmen 6 staat ‘tuas amores’ in plaats van ‘tuos amores’. ‘Pigris ocellis’ (‘luie ogen’!) in carmen 43 moet natuurlijk zijn ‘nigris ocellis’ (‘swarte eagen’). Ook ‘solet esse imaginosae’ in plaats van ‘solet esse imaginosa’ dat Kroll heeft (want Mynors heeft: ‘solet aes imaginosum’), is waarschijnlijk een drukfout.

Met de toelichtingen achterin het boek is het al niet beter gesteld. Om te beginnen klopt de nummering voor een deel niet. Battus komt voor in carmen 7 en niet in 4, Veranius in 9 en niet in 5. Vanaf 10 klopt het weer. Verder staat het vol nutteloze verwijzingen als ‘eerder genoemd in carmen...’ en ‘Iuventus (zie ook carmen 24 en 48)’. Kijk je dan bij 24 of 48, dan staat er ‘zie carmen 21' of’ zie carmen 21 en 24'.

Zoals uit het bovenstaande blijkt, zijn de voortekenen voor de heruitgave niet gunstig geweest. Maar ja, wat wil je ook met een uitgeverij met zo'n naam: nomen est omen!

Het enige positieve dat ik kan opmerken is het toevoegen van een appendix waarin de vertalingen staan die Willem Kok in 1937 publiceerde en de versies van carmen 34 door W.J. Buma en Lykele Jansma die eerder naar aanleiding van de beide vertalingen van Wybenga en Sybesma in Trotwaer zijn verschenen.

Fersen is op mooier papier gedrukt en beter gelijmd dan de eerste druk die al na eerste lezing uit de band knapte.