Trotwaer. Jaargang 33

[p. 193]

[Nummer 5]

In memoriam Hylkje Goïnga (1930-2001)
Humor en earnst, macht en machteleazens
Babs Gezelle Meerburg

Op 24 maaie is Hylkje Goïnga ferstoarn nei in siikbêd fan mar inkelde wiken. Babs Gezelle Meerburg, Tsjits Peanstra, Trinus Riemersma en Henk van der Veer steane elk op eigen wize stil by har persoan en har wurk.

‘Noch noait fan myn libben haw ik safolle en sa aldergrouwélichst flokt as no, de lêste wiken. Ik wol it net, mar de gfd's fleane my ta de mûle út as wiene it boeren. En ik hâld net fan lju dy't flokke. By my yn 'e hûs mocht net flokt wurde. Sis dan mar wat oars, gatsjepanne of koalmonoxyde of sokssawat. Flokke is in kwestje fan ûnfermogen, fan machtleazens.’

Macht en machteleazens binne fan begjin ôf oan liedende tema's yn it literêr proaza fan Hylkje Goïnga. Soks wie it gefal yn har earste ferhaal yn De Tsjerne fan 1951, ‘Hjoed’, mar ek yn de hjirboppe sitearre lytse roman Nei it park (1992) dy't goed fjirtich jier letter it ljocht seach. Tematyske en stilistyske ferskowingen hawwe yn de rin fan har skriuwerskarriêre dy't langer as fyftich jier duorre, amperoan plakfûn. Yn har earste ferhalen en kollums binne tendinzen oan te wizen dy't iere en lettere lêzers fan har fiif romans en fiif ferhalebondels o sa wurdearre hawwe en dêr't hja ek bûten Fryslân bekend mei wurden is.

Humor is Hylkje Goïnga har hannelsmerk. Oer it algemien falt der yn de Fryske literatuer net folle te laitsjen, mar har wurk is dêr in útsûndering op. Har pakkende dia- of monologen binne direkt en yn linich Frysk. Gauris fertelt hja har ferhalen út in tige beheind fertelperspektyf wei, dat fan de frou dy't de kat yn de waskmasine draaie litten hat, de âldereinfersoarchster dy't pake mei syn ynvalidekarke de bouput yn triuwt en fansels dat fan Martha... Nuvere krinkels yn 'e hollen lykje de personaazjes-fertelsters sels hiel logysk ta, mar wy as lêzers witte fansels wol better.

Net allinne it beheinde perspektyf makket it proaza grappich, ek it groteske spilet in grutte rol. Hylkje Goïnga har froulju litte har stjoere troch de meast nuvere obsesjes. De oerdriuwing is by it beskriuwen dêrfan in wichtich stylmiddel. Sa ek by de deminte frou yn Nei it park (s. 12):

Hoe't it siet, wit ik net, mar as ik moarns it iten op hie, moast ik al wer oan it jirpelskilen. Haw ik wol genôch, frege ik my soms ôf, en dan skylde ik mar fierder. Op in dei hie ik alle potten en pannen en amers fol mei skylde jirpels, doe't Janna wer even oan kaam. Ik sei: ‘Wat bin ik bliid, dat ik dy sjoch, wat tinkste, haw ik genôch?’
‘Wat docht mem no wer? Wa moatte dy allegear opite?’ frege se ferwûndere.
Dat wist ik fansels ek net. Se sei dat ik wol ophâlde koe. ‘Sat’, sei Janna, en naam se allegearre mei yn in grutte jiskefetpûde. Se sei, dat se se nei de jeugdherberch bringe soe, as dy se teminsten ha woenen. En se ferskjinne myn bêd, helle fan alles en noch wat út myn kasten wei. Doe't se fuortried hie se har auto sa fol, dat ik harsels net

[p. 194]

iens mear sitten sjen koe. Ik woe wol gûle: haw ik altyd sa goed west foar myn bern en no helje se myn hûs leech. Se kinne fansels fan alles brûke mei dy opgroeiende bern.

Hoe humoristysk ek, achter de grappen skûlet earnst. De froulju yn de ferhalen wrakselje mei de maatskiplike ûngelikens fan man en frou. ‘In man driuwt op syn dierlike driften en dat knoeit in frou op den doer. Myn generaasje manlju, alteast in bepaalde kategory, is op 'e rin slein. Gelokkich is dat de lêste tiid wer wat oan it feroarjen, manlju hawwe tsjintwurdich mear ferantwurdlikheidsgefoel,’ seit de skriuwster yn in fraachpetear. Har personaazjes wolle mear (seksuele) frijheid yn de ferhalen ‘Brief foar myn advokaat’ en ‘Arko’, en hja wolle minder fêstsitte oan har soms benearjende rol as mem yn ‘De appelbeam’.

Dat lêste ferhaal giet oer mefrou Pereboom mei har njoggen dochters. No't hja gjin bern mear krije sil, hat hja gjin funksje mear. Hja draacht har fruchtberens en har húshâldlike taken oer op de dochters. Troch in rare sykte feroaret hja dan sa stadichwei yn in appelbeam. Hja krijt in moai plakje yn de tún as warskôging foar de fammen om fral gjin al te romantyske ferwachtingen fan it libben te hawwen. Opfallend is dat frou Pereboom wol krityk hat op har iensidige rol as mem, mar dy dochs oerdraacht op har dochters. Hja kin gewoanwei net oars: hja is finzene fan maatskiplike regels, mar net yn it lêste plak fan harsels.

Dat Hylkje Goïnga foar it neist persoanlik mei dyselde problematyk te krijen hân hat, soe men faaks opmeitsje kinne út har publikaasjelist. Al yn de lette jierren '40 skreau hja ferhalen yn De Tsjerne en de Ljouwerter Krante, mar pas yn 1971 ferskynde har earste bondel Jantsje..., Ja heit. Wierskynlik hat it troch har bestean as mem fan trije bern lang duorre, foar

Hylkje Goïnga yn it begjinfan har skriuwerskarriêre. (net-datearrefoto, argyf flmd)

dat hja ‘echt’ skriuwster waard en geregeldwei boeken útbringe koe.

Ek personaazje Martha wurdt behindere troch maatskiplike regels en troch har eigen, persoanlik ûnfermogen om frijheid te nimmen. Yn Thús is de Maggi op (1981) en In superman fersûpt net (1982) is se troud mei Jaap, in fint dêr't jo net oergeunstich om hoege te wêzen. Martha sjocht wol yn dat har houlik net goed is,

[p. 195]

mar lit har net skiede. Dat is oars yn Frijende kikkerts (1985) dêr't hja harsels stadichoan yn losweakket fan har man. Yn de lettere ferhalen, Twa dames yn in daf (1988), Hynstefigen (1990) en Giel mei oranje stippen (1991) giet Martha hielendal har eigen wegen en is se der gauris op út mei har freondinnen. Hylkje Goïnga sei oer Martha: ‘Earst wie it in pseudonym en letter waard ik fansels Martha. De ûntwikkeling fan Martha is ek myn ûntwikkeling, yn it begjin wie it Jaap en Martha, letter wennet Martha op harsels.’

Dat Martha en Jaap model stien hawwe foar Hylkje en har man, har âld-dosint Anne Wadman, dêr't hja yn 1953 mei troude en dêr't hja yn 1981 by wei gong, komt yn de kritiken en ynterviews hieltyd werom. Hylkje Goïnga suggerearre ek wolris dat skriuwkeunst en wierheid hjir min ofte mear oerienkamen. Sa ienfâldich leit it lân der lykwols net hinne, want oant safier bekend is Anne Wadman yn 1997 in natuerlike dea stoarn en net fermoarde troch Martha alias Hylkje, lykas yn de Martha-ferhalen kear op kear bart.

Yn de Martha-ferhalen fan lettere tiid is hja û.o. begeliedster fan in asylsikershúshâlden (Myn sigeuners, 1998), in âlde deminte dame (Nei it park, 1992 en 1998) en de freondinne fan Tine en oare froulju (Op stap, 1990; Tine en ik, 1997). Ek yn dy teksten draait it om it frou-, mem- en dochterwêzen en dêroan relatearre fragen om frijheid en bûnens. Yn Tine en ik hyt it (s. 13): ‘Silst my in trut fine, Martha, mar salang ast in mem hast, sitst deroan fêst, figuerlik en hast ek letterlik, en omgekeard, sij oan dij.’ Mei humor en leafde foar details wurket de skriuwster no ek wer it tema fan macht, machteleazens, frijheid en bûnwêzen yn proaza út..

Hylkje Goïnga is op Himelfeartsdei 24 maaie 2001 stoarn. Nei nije ferhalen fan har hân hoege wy net mear út te sjen. In lûde flok is dêrom miskien wol it meast op syn plak.