Trotwaer. Jaargang 33

[p. 181]

Wa is Oxzana?
Meinou Piebenga

Marga Claus, Oxzana, fer haal fan in flechtling. Utjouwerij Fryslân, Ljouwert 2000. 322 siden f 43,50.

Oxzana (de titel fan it boek is de namme fan de haadpersoan) is it wier barde ferhaal fan in Oekraynske studinte yn de mikrobiology mei in Afghaanske nasjonaliteit. Se moat flechtsje út de Sovjet-Uny om't dêr gjin takomst mear is foar har en har trije bern. It is ferteld oan en optekene troch Marga Claus, yn it deistich libben edukatyf wurkster by it Friesland College.

It boek beslacht in lytse tweintich jier, fan de jongfammejierren fan Oxzana ôf oant it stuit dat se yn Nederlân de a-status krigen hat en dêr wenjen bliuwe mei. It beskriuwt yn 322 siden û.o. har houlik mei de filosofystudint Ghalil, it libben mei him yn syn lân Afghanistan, it omgean mei de kultuerferskillen, de berte fan in soan en in dochter, de dea fan Ghalil, de problemen mei har twadde man Farûk fan wa't se ek in soan krijt, de flecht fan de húshâlding nei Nederlân en de wederwarichheden yn ferskate opfangsintra.

Yn de ferantwurding foar yn it boek seit Claus dat de einferantwurdlikheid foar de tekst by de skriuwer leit. It giet om de ynterpretaasje fan de werklikheid (troch de flechtlinge) dêr't de op skrift stelde ferzje ek wer in ynterpretaasje fan is.

Ut it motto fan it boek - ‘Miskien is it sa datst dyn skiednis kado krijst; datst har sels fertelle moatst en datst dy skiednis net earder kenst, ear't se ferteld is’ (Grondahl) - soest ôfliede kinne dat de skiednis fan it personaazje Oxzana it bestean fan de frou dêrefter beynfloedzje sil. In hiele ferantwurding.

It libben fan de flechtlinge is rûn sa't it rûn is en wa wol of kin dêr no ynhâldlik in resinsje oer skriuwe? Mar it is Marga Claus har boek. As in oar it skreaun hie, wie dêr in oare Oxzana foar it ljocht kommen. As ik Oxzana út en troch in mei harsels ynnommen pertret fyn, hat dat neat út te stean mei it aard fan de frou dy't Claus it ferhaal die, mar wol mei de wize dêr't Claus har op delset hat.

As Claus de tredde persoan brûkt hie en net de earste, hie ik faaks dy opmerking net makke. Nei myn betinken hat har kar ferkeard west. De wearde-oardielen, dy't neffens de ferantwurding op Claus har konto skreaun wurde moatte, lykje sa dochs foar rekken fan Oxzana te kommen.

Oant twa kear ta lit Claus Oxzana sels sizze dat se in wite raven tusken de swarte is. De earste kear as Oxzana op har freondinnen del sjocht dy't wol op de avânses fan in learaar yngeane, wat sy noait dwaan soe (side 45) en de twadde kear as de famylje byelkoar komt nei de dea fan in broer fan Ghalil. Sy is de iennichste dy't echt treuret, de oaren fiere in toanielstikje op. ‘Wer bin ik de wite fûgel tusken allegear swarte. Der is noch neat feroare sûnt myn achttjinde. (122) Ik tink net dat ik deselde irritaasje field hie as der stien hie: ‘Wer is Oxzana de wite fûgel tusken de swarte.’

Oan de oare kant binne der foarbylden te jaan dat se net sa aardich stal kriget dy't neat mei it perspektyf te krijen hawwe. Se bliuwt by it tentamen fan in oare studinte, ‘want ik wol wolris hearre oft sy har sifer fertsjinnet’. En dat

[p. 182]

blykt dan net sa te wêzen, wylst Oxzana sels in fierstente leech sifer krigen hat, om't se net altyd de kolleezjes folgje kinnen hie.

Oxzana is my ek te faak it slachtoffer fan boaze skoanmemmen en -susters. Yn dat ljocht sjoen is de opmerking oer Natasja dy 't se yn in flechtlingeferbliuw yn Nederlân treft ‘har skoanmem is ek net ien fan de aardichsten as ik har leauwe mei’ (277) net oertsjûgjend.

As Oxzana har op side 290 ôffreget wêr't har âlde krigelheid bleaun is, is it krekt dat wat my it hiele boek troch ûnrêstich makket: se wie noait krigel genôch. Nettsjinsteande allerhanne warskôgings rint se oeral mei iepen eagen yn en tekenet oerienkomsten tsjin better witten. Dat wurdt dan in bytsje goedpraat troch har efterôf hieltyd wer sizze te litten dat se wol hiel nayf wie. Wêrom lit se har skoanmem it jild opbergje dat se as earste help fan it regear krijt nei de dea fan Ghalil? Se hie dochs de ûnderlining dat se it dan net wer werom sjocht? In frou dy't krekt widdo wurden is, tinkt neffens my net wat soe ik dermei moatte. (155)

In oar punt is dat Marga Claus wat te min omtinken foar de bern hân hat. Ik betraapje my by it lêzen te faak op de gedachte dat ik witte wol wêr't dy op dat stuit binne. Op side 111 fertelt Oxzana dat se in baan hat as learares Russysk. Hoe kin dat? Wa past op de bern? Op side 136 kom ik yn ien sintsje te witten dat de bern, as sy wurket achter yn it lokaal op har eigen stuoltsje sitte. Mear net. Hoe fielden de bern har? Hoe fûn Oxzana dat sels? Dêr wurdt oer swijd.

In tekenjende flater yn dat ferbân wurdt makke as Ghalil al dea is en Oxzana besite hat om't se it hûs ferkeapje wol. Side 200: ‘Wy ite mei-elkoar. As ik de boel opromje en de bern op bêd bring...’ Hoe kin dat no, tink ik. De bern wienen dochs al by Zana har mem yn Oekraïne? Ik gean werom nei side 187. Dêr komt de mem fan Oxzana op besite yn Afghanistan en dy hat de bern klandestyn mei weromnommen. Ik lês letterke foar letterke, want ik haw wat mist. Nee dus. Op side 202 stiet dat as Zana mei Farûk trout, dat in mooglikheid is om by har mem en bern te kommen. - Dúdlik in fersin fan de skriuwster en net fan de fertelster.

Yn Nederlân, as Oxzana fan Suzanne les kriget yn de taal fan it lân (mei oaren, mar dy binne ôffallen want dy kinne de wurden mei gjin mooglikheid yn it ûnthâld krije) freegje ik my wer ôf wêr't de bern binne. En wêrom binne se net by dy taallessen? Claus jout de lêzer gjin andert.

Marga Claus hat keazen foar in gronologysk relaas yn de no-tiid en út it perspektyf fan Oxzana wei, ûnderbrutsen troch kursyf printe stikken yn de doetiid dy't refleksje jouwe op it barde.

Guon fan dy stikken hawwe gjin skôgjende funksje en net genôch ôfstân fan it foargeande, en hiene dus foar itselde efter it ferhaal oan kinnen, lykas op side 38, dêr't allinnich mar it lêste sintsje Mar dat wist ik doe noch net oanjout dat it kommentaar efterôf is. De wat langere kursiven lykas op side 34-35 oer it funksjonearjen fan har heit en mem yn in kommunistyske steat, jouwe echt oan dat Oxzana no (op it stuit dat it ferhaal ferteld wurdt) mear eftergrûnynformaasje hat en dat se der mei oare eagen nei sjen kin.

En nochris: as de tredde persoan brûkt wie by it ferhaal, hienen de kursiven yn de ik-foarm in libbener ôfwikseling jûn.

Neffens de ferantwurding wol dit ferhaal ‘sjen litte wat allegear foarôfgean kin oan it beslút om jins lân te ûntflechtsjen. Tagelyk wol it mear ynsjoch jaan yn de feiten, achtergrûnen en stimmingen dy't beskiedend binne foar oare

[p. 183]

kultueren, en dêrmei ek foar de faak komplekse omstannichheden yn asylsikerssintra.’ Ast dy ôffregest oft it boek oan dat doel beäntwurdet, kinst planút ja sizze. It is hiel nijsgirrich om sa'n histoarje te folgjen. Hiele stikken, lykas de ûnwissens oer de dea fan Ghalil en de flecht troch Dútslân (dêr't de bern wol in grutte rol by spylje) wurde prachtich beskreaun.

Marga Claus hat de oan har fertelde stof oertocht, yndield, oanfold, der dingen út weilitten en der in foarm foar keazen. En dat is dochs wat alle skriuwers mei de wurklikheid dogge? Dêrom beskôgje ik dit wurk as har literêr debút. In debút dat net oer alle boegen slagge is. It pertret fan Oxzana is te ynkonsistint stal jûn om emosjonele belutsenens op te roppen. De fraach wa't se no eins is, bliuwt iepen.

Hoe't dyjinge dy't foar har model stien hat yn de wurklikheid is, dêr hat de lêzer neat mei nedich. De skriuwer moat in personaazje skeppe, ek yn it gefal fan in neiferteld libben, dêr't de lêzer yn leauwe kin.

It boek sjocht der moai fersoarge út, mei op it omslach (fan Gert Jan Slagter) in kleurryk skilderij fan Hans Claus.

't Is spitich dat ik safolle taalflaters tsjinkommen bin. En dan fal ik net iens oer it net út elkoar heljen fan de foarnamwurdlike bywurden (wêrmei't er ynstee fan dêr't er mei) It earste foarbyld is al hast hielendal ynboargere, lykas al dy gefallen dat dizze dy en hjirhinne dêrhinne wêze moatten hie. Mar wol oer myn heit (39), oan acht oere ta en oer it weromwizen mei de froulike foarm. (Sjoch motto: har moat him wêze en se wurdt dan hy) Slim is ek ...A-status no gewoan jilden bliuwt. It liket wol Omrop Fryslân! Bêd sûnder breedteken (40) ynisjatyf (28) ...net ta gefolch hân it dat bern... moat wêze dat it bern... (114) ensfh.

Fansels docht it boppesteande yn wêzen neat ôf oan de grutte prestaasje dy't it skriuwen fan sa'n mânsk wurk sûnder mis is. Mar it is wol sloardrich en it seit wat fan de korrizjearjende en printsjende ynstânsje (Utjouwerij Fryslân, in ûnderdiel fan de Afûk).