Trotwaer. Jaargang 33

[p. 178]

Oer Jelke, Dr. Bones en Flush
Marga Claus

Jelke Bos, Tinzen oer it libben en oer de dea. Koperative Utjowerij, Boalsert 2001. 80 siden. f 19,50.

Us mem hie it mier oan hûnen. Se skeat yn 'e stress by dy ûnberekkenbere, biterige, smoarge kringen. Us mem wie om sa te sizzen in hûnehater. Sus en ik net. Wy seurden har dan ek de kop gek om in boarterskammeraat. Wy hiene ommers in knots fan in hûs én in tún? Mem hold de poat stiif, dêrom moast Sus in oare strategy betinke. Op in reinige dei yn maart naam se út in nêst mei jongen it alderleafste hûntsje mei datst dy mar betinke koest. Se sette it bistke foar it oanrjocht, by ús mem foar de fuotten.

‘Sjoch, mem,’ sei se wreed, ‘as wy har net ha kinne, fersûpe se dat stumper moarn.’

Us mem ferstive en seach eangstich del op it hierrige gefaltsje. It hûntsje hie twa grutte flewielbrune eagen en kipe har bleu oan. Op dikke, wibelige puppypoatsjes glied se oer it glêde swilk nei mem ta en slikke har foarsichtich it ankel. Doe gie se op 'e kont sitten, seach omheech en begûn sa alderheislikst mei it sturtsje te giseljen, dat se der sels fan omkipere.

Sa't ús mem net opwoeksen wie tsjin dat waarm-wiete tonkje, dy eagen en dat sturtsje, bin ik ferkocht by it debút-essay fan de tolvejierrige hûn Jelke Bos: Tinzen oer it libben en oer de dea. De geast fan Jelke silger swevet al lang oer de wetters fan it Skalsumerdjip, mar Trinus Riemersma hat de kopyrjochten fan it pediscript krigen, en sa is ek de Fryske literêre wrâld ferrike mei in boekje der't guon literatuerfans faaks hûneleafhawwer fan wurde sille, of krekt oarsom.

Lis ik by it earste part fan it ferhaal noch yn myn favorite hâlding op de bank, (ûngefear sa't Jelke altyd yn syn bak lei) en fei ik my bytiden de dûbelsinnige triennen út 'e eagen, by it twadde part sit ik rjochtoerein en moat elkenien him de mûle hâlde. Tefreden wurdt der troch it thúsfront fêststeld: ‘Sjesa. At dat boekje aanst út is, hellet se in nije hûn op.’

It liket my lykwols de baas om my foarearst te beheinen ta hûnen op papier en derom lien ik yn de biblioteek twa boeken: Flush (1933) fan Virginia Woolf, de oermem fan alle skriuwsters, en Timbuktu (1999) fan de populêre Amerikaanske skriuwer Paul Auster. Twa romans, skreaun út it perspektyf fan in hûn wei. Jelke spant de kroan wat filosofyske ynslach oanbelanget. Op himsels net ferwûnderlik as je betinke dat Jelke sels de dea yn 'e eagen sjoen ha, wylst it yn beide oare boeken respektivelik de frou of de baas fan de protagonist is, dy't siik op bêd leit of driget dea te gean.

Omkoal, de baas fan labrador Jelke, is skriuwer fan berop, en miskien is dat de reden dat er suver gjin bek iepen docht. Mei't Jelke úteinlik in literêre hûn is, hâldt dy him ek stil. Hy wit dat, sagau't er fernimme lit dat er prate kin, er syn plak ynnimme moat yn it arbeidsproses, en der betanket er feestlik foar. Hy hat nammers de poaten fol oan alle prakkesaasjes yn 'e kop. Dêrom kin Omkoal him mei de gekste babbelegûchjes net ferliede ta in goeie mop.

De pooch fan swalker-dichter Willy út Timbuktu hjit fan Dr. Bones, en hoewol't dy namme nei status en geleardens rûkt, is er in ordinêre

[p. 179]

mjuks fan labrador Jelke, spaniel Flush en tal fan jiske-amer-soarten. Dr. Bones besiket wòl te praten, mar fernimt al gau dat de gearhing fan snút, tosken en tonge der net op makke is. Hy is him der pynlik fan bewust dat de klanken dy't er útbringt bepaald net floeiend binne, mar baas Willy lit him altyd respektfol syn sechje dwaan, en dat is it iennichste dat telt. Syn baas eamelet de hiele dei troch. Hy is der fan oertsjûge dat hûnen lêze kinne, want wat soe oars it nut wêze fan buordsjes lykas ‘inkeld tagonklik foar blinehûnen?’

Flush is wer in hiel oar bist: in readbrune, folbloed cockerspaniel. Skoathûn tsjin wil en tank oan 'e fuotten fan in sike dichteresse, dy't har dekadinte dagen follet mei yn siden sjaals op divans lizze, ferfeeld ferzen skriuwe, en pommeranten ûntfange. It ferhaal spilet him dan ek ôf yn it midden fan de 19^e ieu. As de dichteresse smoarfereale rekket en dêr aardich fan opknapt, is Flush sa oergeunstich as de sykte en byt er feninich om him hinne. Ryp foar de gifspuit soest sizze, mar hy wit him op 'e tiid te bedimjen. Ek Flush hat sa syn tinzen, mar fierder is it in bist fan neat, want hy kriget inkeld fet op stimmingen en begrypt gjin moer fan minsketaal. As Flush foar de spegel stiet, is dat net om't er in filosoof is sa't miss Barrett ha wol, mar om't er syn uterlik fergeliket mei in rasgenoat dy't er krekt yn Regent's Park rinnen seach.

Werom nei ús Fryske Jelke. Jelke is âld en fielt him al in skoft net goed. As er op in kweade maitiidsdei foaroer yn it wetter kiperet hat er dêr eins wol frede mei. Hy is der klear foar. Omkoal docht lykwols syn plicht as baas en rêdt Jelke fan de ferdrinkingsdea. Hy ûntnimt it bist dêrmei de kâns op ‘in ryk stjerren, in magistrale útsetter fan it libben’. Jelke moat mar ôfwachtsje wat him no allegear noch te wachtsjen stiet. Ut soarte in fleurige hûn, slacht er oan it prakkesearjen oer it libben en de dea. Moai grif hat er op in jûn Plato út 'e grot weihelle, want Jelke betinkt dat it faaks sa yninoar stiket dat dit libben net it libben is, mar dat ‘de dea de yngong ta it libben is en de berte de útgong’ en dat ‘wat wy ornaris “libben” neame eigentlik in koarte ûnderbrekking fan it libben is’. Dat liket him wol in treastfolle gedachte ta. Sa hoecht hy fan dat ‘hjir en no’ net mear te meitsjen as dat er dien hat, ommers: ‘fan it libben kinne jo helendal neat meitsje. It libben

[p. 180]

ìs, en it is sa't it is’. Dat is genôch. Hy hoecht himsels net te pinigjen mei skuldgefoelens fan ‘hie ik mar...’ (‘net de blokfluit fan it lytsfanke stikken gnaud’) of sokssawat.

Sa't Jelke oer it hjirneimels harsenskrabet, freget ek Dr. Bones him of wêr't er skylk bedarje sil. Baas Willy stjert en wit: hý giet nei Timbuktu. ‘Where the map of this world ends, that's where the map of Timbuktu begins’, seit er tsjin Dr. Bones. As de hûn syn draai by de nije bazen net fine kin en er yn it asyl achterlitten wurdt foar in fakânsje nei Disneylân, lit Willy him middels in fisioen witte dat hy by wize fan útsûndering ek wolkom is yn Timbuktu. Dêrom smeart Dr. Bones him en stapt fleurich de drokke fjouwerbaansdyk op. Mei in bytsje gelok sil er foar de ein fan de dei by de baas wêze.

Flush bliuwt fierwei de oerflakkichste fan it trijetal. Syn bazinne rint fuort mei in ynteressante dichter en it spul ferhuzet nei Florence. De hite simmers misse har ynfloed net: sitte Jelke en Dr. Bones mei acht poaten yn 'e klaai fêst, Flush wurdt suver in losbol. Nachten ûnder wetter en achter de froulju oan. Carpe diem. In libben mei leafde sûnder komplikaasjes, sa slyt Flush syn dagen. Likegoed taaste de spiritistyske kluchten fan de frou syn senuwgestel sa bot oan, dat er as reaksje op in traumatyske jeugderfaring samar dea delfalt.

Oer hoe't Jelke krekt oan 'e ein komt, bliuwe wy yn it ûnwisse. Dêr hat er sels net oer skriuwe kind en wy wurde it ek net gewaar yn in neiwurd fan syn baas, dy't dochs ‘efter de kompjûter in hele flinke fint’ wêze moat.

Al mei al trije juwieltsjes op in rige.Yn alle ferhalen is de bining tusken eigner en hûn fan twa kanten djip en echt. Hoewol't syn staach fan New Foundland komt, is Jelke yn it uterjen fan dy leafde lykas syn baas in ûnôfhinklike, eigensinnige Fries: hy moat omtrint it hoekje om, ear't er himsels tajout dat syn Omkoal net ien fan de minsten is. Dr. Bones en Flush binne ôfhinkliker en wurde earst troch skea en skande selsstannige hûnen.

Tinzen oer it libben en oer de dea is skreaun yn de ik-foarm en dêrmei komt it ferhaal oer as in autintyk dokumint. Miskien dat dit boek jin dêrom it langst bybliuwt. De skriuwers fan Flush en Timbuktu ha keazen foar de tredde persoan, wat har de mooglikheid bea om no en dan yn de hûd fan de oare personaazjes te krûpen. Sa hie Flush fan Woolf ûnder mear de funksje om de lêzer yn 'e kunde komme te litten mei de ferneamde njoggentjinde- ieuske dichteresse Elisabeth Barrett-Browning.

Jelke bringt ús ek yn 'e kunde mei syn baas en is him winliken ta de bek útstapt. Wa wit hat Omkoal de útspraak fan Milan Kundera yn 'e holle hân, doe't er it poatskrift parse-klear makke: ‘The characters in my novels are my own unrealized possibilities.’

Yn alle gefallen is Tinzen oer it libben en oer de dea it boek fan in hûneleafhawwer, en miskien noch wol mear it boek fan ien dy't sels graach in hûn west hie.