Trotwaer. Jaargang 33

[p. 169]

Jefte, leafde en ferfal
Remco Ekkers

Harmen Wind, Op sân. Gedichten. Utjouwerij Fryslân, Ljouwert 2000. 80 siden. f 24,90.

Eén van de belangrijke dichters die in de jaren tachtig begon te publiceren is Harmen Wind. De ruimte van het kustlandschap - water en wind - vinden we in al zijn bundels, ook in Op sân. Het titelgedicht gebruikt het kustzand als metafoor: vluchtig in de wind, maar ook vastgeklonken onder het oppervlak. Het geeft stevigheid; laat zich aan de oppervlakte niettemin verwaaien. Elke korrel is een zwerfkei. De dichter vergelijkt de zandkorrels met woorden. Met deze woorden stelt hij levensvragen aan de orde, zich bewust van het feit dat hij even vluchtig is als zand in de wind. De woorden rijgen zich aaneen in regels, strofen, gedichten, bundels; ze worden klanklandschappen, even vastgeklonken als bodemzand.

De lezers kunnen met behulp van de gedichten hun eigen ervaringen beleven. De bundel begint dan ook met een groet aan de lezer. Hij moet het gedicht tot leven wekken en zal zich herkennen in de ervaringen en emoties, want mensen zijn in wezen meer gelijk dan verschillend. De lezer moet de gedichten hardop lezen, ze over de tong laten gaan.

In deze bundel vinden we meer dan ooit gedichten over de liefde: de zekerheid van de warmte thuis, de prikkeling van andere contacten, de verrukking van de erotiek én het besef dat zij voorbij gaat. Het leven komt of wij komen in het leven, we voelen ons thuis op een plek, we wonen in een landschap, we hebben lief, moeten lasten dragen, krijgen oog voor hetillusoire, worden ouder, de jeugd kan niet duren, het verval belaagt ons en ten slotte moeten we verdwijnen.

Harmen Wind is het sterkst in zijn moedertaal, de taal waarin hij wat hij te zeggen heeft ritmisch, klankrijk, zintuiglijk en met mooie vondsten laat klinken. In het volgende gedicht wordt dat duidelijk. Hij mag dan getuige zijn en het traditionele instrument stemmen, hij is ook wat hij ziet. De dichter is een koe, niet waar?

Dit is dierberfee, kont nei de wyn.
Hoarnen galmjefan langstme:
krij my by de oeren boer,

nim my, knyp it wyt út myn
bestean, hâld my fêst. Stypje
myn lusten mei lear en izer.

En de tsjûge dy't syn harp stimt,
syn pylk slipet, syn kiel skrabet,
syn noas snút, syn plak wit,

dat bin ik.

Dit is goede poëzie en zij verdient een groot publiek. Helaas is het juist de taal die het publiek beperkt, zodat een uitgave commercieel niet aantrekkelijk is, maar gelukkig bestaat er een overheid die subsidieert, mits het werk een hoge literaire kwaliteit heeft en dat is hier het geval.

Voor de Friese letterkunde is het van belang dat de bundel verschijnt. Hij laat zien dat in het Fries poëzie wordt geschreven van nationaal (en waarom niet: internationaal) belang.

[p. 170]

Deze poëzie kan jonge dichters inspireren en bemoedigen te schrijven in hun moedertaal.

Het motto van de bundel is uit Matthéüs 7:27. Jezus spreekt daar over het fundament van je huis. Als je het op een rots bouwt is het goed: de regen komt en de bergstromen, maar het huis blijft stevig staan, in tegenstelling tot het huis dat op zand is gebouwd. Het is wel aardig dat in het Middenoosten een andere bouwcultuur geldt dan bij ons in West-Europa. Wie immers bij ons zijn huis op zand bouwt en niet op veen, om maar te zwijgen van ijs, zit goed. Je moet, als je gaat bouwen, je goed voorbereiden. De naam van de eerste afdeling doelt daar ook op. ‘It tarieden’ heeft ook betrekking op de samentrekkingen van de baarmoeder, als voorbereiding van het kalven, én op de godsdienstoefening als voorbereiding tot het Avondmaal. Dit heeft alles te maken met de afkomst van de dichter. Zijn werk wordt bepaald door zijn geboortejaar, de cultuur waarin hij is opgegroeid, zijn opleiding, zijn werk.

Voor jonge lezers valt er veel te leren, maar misschien wenden zij zich af, omdat de sfeer van het werk hen niet meer aanspreekt. De existentialistische gedachten die voor zijn generatiegenoten duidelijk en herkenbaar zijn, vinden zij ouderwets en in hun postmoderne levensgevoel, moeten ze er misschien om lachen, of wat waarschijnlijker is: ze halen hun schouders op.

Het eerste gedicht heet ‘Sân’, dat als stuifsneeuw in de wind kan vliegen, als water in een glas kan stromen, maar het geeft ook een stevige bodem. En dan komt de vergelijking met de woorden. Zie het begin van dit leesverslag.

Het schrijven van gedichten is een ‘jefte’, een gave. Het Fries is een boerentaal: ‘jefte’ betekent een gift voer aan het vee, maar ook een aflevering van een tijdschrift. De dichter heeft de gave van het woord en kan zijn geliefde met zijn woorden raken en vereeuwigen. Waar geen woorden meer zijn, is de geliefde een zekerheid, op wie hij kan bouwen, zo lang hij haar mist.

De dichter is zich bewust van zijn ‘braafheid’; hij zou wel driester en brutaler willen zijn, maar zo is hij niet opgevoed en zo zit hij niet in zijn vel. Als jongen plakte hij bijvoorbeeld ijverig de plaatjes van roofvogels, die zijn vader kreeg bij de Rizla-vloei, in een vogelboek.

Do soest sa stomme graach wat hegerfleane,
in see-earn wurde, driuwend op 'e wyn
om del te stoarten op it oefte, earne
yn gea of weagen, in skylfisk ofknyn.
Mar witst net iens oft earnen noch besteane
en mei dyn hichtefrees doarsto de lofl netyn.

Er is een nieuwe tijd aangebroken. De scharenslijper, koperslager, hoefsmid en noem maar op - de dichter geeft een lange leerzame opsomming van oude beroepen in het Fries - ze zijn verdwenen. Wanneer zijn de boeren verdwenen? (En daarmee ook de boerentaal?) In de tweede huizen in de dorpen zoemen de computers en downloaden de scholieren, die vroeger nog wel eens een boek lazen, hun songs uit Amerika of hun gewelddadige strips uit Japan.

Wind schreef een roman over Jancko Douwama uit de vijftiende en zestiende eeuw. Hij staat bij het fundament van zijn huis en schrijft een sonnet. Ik citeer het sextet:

Hjir libbe ien dy't syn gewisse stelde
boppe lok, oansjen, ierdske rom.
De skiednis rekkent him net by de helden,

[p. 171]

 

hy kaamfertlitten yn 'e frjemdte om;

 

mar 't neiteam fûn yn brieven út syn sel de

 

ûnstjerlikens fan frijheid, frommens, adeldom.

In de afdeling over de liefde blijkt zijn hang naar het aardse: geen hoge vlucht, maar nagels in zijn vlees. In mooie, klankrijke taal spreekt hij zich uit: ‘Reitsje wol ik dy, fêstklamme, fiele / hoe'sto himest, dyn ferwar meimeitsje, / sljochter op dyn razen as dyn sjongen, / slijer op dyn flok as dyn gebed.’

Verwonderd kijkt hij naar zijn slapende geliefde, naar haar vanzelfsprekendheid, het gemak waarmee ze ademt en er eenvoudig is. Maar de geliefde is ook een ander. In de gemeenschap raak je elkaar even, je hebt een verleden gemeen en naar je mag hopen een toekomst. In elkaar overvloeien is onmogelijk. Zou je dat overigens moeten willen? Het verlangen naar de ander, maakt het geluk van de gemeenschap mogelijk.

Harmen Wind toont in deze bundel zijn vormenrijkdom. We vinden vrije verzen en betrekkelijk veel sonnetten, met een passend rijmschema, met twee kwatrijnen en een sextet; een octaaf en twee terzetten; octaaf, kwatrijn en distichon; octaaf en sextet. Dit wordt bepaald door de gedachtegang in het gedicht. Er zijn ook gedichten die uit een strofe bestaan, of gedichten opgebouwd met terzinen.

Soms wordt de opbouw van het gedicht bepaald door de herhaling, zoals we die kennen in traditionele kinderversjes; herhaling met variaties, waarbij in de betekenis een climax is opgesloten. De climax als stijlfiguur is genoemd naar het Griekse woord voor ladder. In de moderne betekenis heeft het woord alleen betrekking op het eindpunt.

In het gedicht ‘Hark’ verdwijnt steeds een geluid: eerst dat van een drietonner, dan het carillon, het beurtschip, de lijster, de wind, de adem en tenslotte de dood. Soms is het gedicht opgebouwd uit een herhalende opsomming met een apart staande conclusie (‘Mooglikheid’) of de al genoemde opsomming van oude beroepen.

De herhaling is, nader beschouwd, een kenmerkende stijlfiguur voor deze dichter.

‘Wezen’ is opgebouwd uit een vraag en een negatie, die variërend steeds wordt herhaald, om te eindigen met een tegenstellende conclusie.

‘Leafdesliet’ begint met een octaaf, ‘It wiene net’; dan volgt een kwatrijn, ‘'t Wie’, dan weer een octaaf, ‘It wiene net’, een kwatrijn, ‘'t Wie’ en tenslotte een octaaf waarin ‘it wie’ in het midden staat en een afsluitend kwatrijn.

‘Wer’ bestaat uit vier kwintetten die steeds beginnen met ‘Wêr bisto no't’.

De opbouw van de hele bundel wordt bepaald door het getal zeven, maar inhoudelijk, zoals gezegd, door onze levensloop, van begin tot eind, met daartussen het wonen, de liefde, de last, de illusie en het verval.

Harmen Wind is een boerendichter, maar ook een intellectueel, die zijn aardsheid treffend kan verwoorden en een heel dichterlijk arsenaal tot zijn beschikking heeft.

Sûnder mis it snuven en pûsten, as
woe harren eat net yn 't sin komme,
fansels it struiljocht troch de
bûthúsrútsjes, mar boppe-al de rook.

Farske dong en rûge skoften, yn gerssie
bewarre simmerdagen, it ûnthâldfan
lynkoek, waai en bjist: de ûnberoaide
langst om bleat te wêzen. En tegearre.