Trotwaer. Jaargang 33

[p. 82]

It steile wurd, de hurde toan
Piter Yedema

Jelle Kaspersma, Ave Marije - Madonna fan Starum. Koperative Utjowerij, Boalsert 2000. 48 siden. f 22,50.

Sa klear sa't sy jin mei har gutich kopke ynspirearjend taglimket fan it omkaft ôf, sa klear ik har op slach werkende, sa dizich wie myn ûnthâld dat har namme mar net, as mei in sprong, priisjaan woe. Ik hie der maklik achterkomme kinnen, ien telefoantsje faaks, mar sa woe ik net. Om myn sleauwens ôf te straffen bin ik op in suterige sneintemoarn, novimber 2000, nei de godsikker op 'e Jouwer tein.

It miggele wylst ik paad nei paad it hôf oer rûn dêr't wy har, Kaspersma syn earste frou, nei it grêf brocht ha. It wie om tachtich hinne, Sybe wie derby, Piter, Tsjebbe, de ploech fan Hjir. Ik hold de nammen op 'e sarken yn it each, en op in stuit sprong de oplossing ynienen op my ôf; earst de fan, doe de foarnamme. Doe wie it simpel en nei in pear minuten stie ik foar de stien. In stilearre fûgel, har namme en jiertallen, kwalik seisentweintich en ûndertekene mei Onen, wat faaks Yndiaansk is en farwol betsjut.

Safier de anekdoate, dêr't de dichter - hy sil dochs de foto oanlevere ha - sels oanlieding ta jûn hat, relevant of net. Mei har portret sa prominint te bringen, wurdt it de lêzer hast oplein om de titel mei har yn ferbân te bringen, mar de bundel dy't de yndruk opropt ien gehiel foarmje te wollen, giet yn it earste plak oer Jelle Kaspersma sels.

It hannelt dêryn foaral oer de aventoeren dy't de dichter belibbe hat mei fertsjintwurdichsters fan it froulik slachte yn it generaal en dy't er yn de opdracht betinkt: ‘Foar alle madonna's dêr't ik ea tsjinoanrûn.’

Om mear redenen stûket der wat by dizze presintaasje, se ropt by my suver in beskate wjersin op. Om by de opdracht te bliuwen, dy kin bepaald net ferearjend neamd wurde.

My tinkt earst al dat der in taalflater yn sit, om't de sin in barren yn 'e folsleine doetiid oanjout en dat dêrom eins it wurdsje ‘bin’ tafoege wurde moat. Dit mei faaks hinnebruie want it skynt ek yn it Hollânsk langer moade te wêzen om sa tsjin it gefoel yn de ûnfolsleine doetiid te brûken. Wichtiger foar it begryp fan de bondel en fan de dichter syn ynhouten is de wize wêrop't hjir yn ien sin wurden mei symboalwearde ferbûn wurde mei wurden dy't omskriuwe hoe't de ‘ik’ dêrmei yn 'e kunde komt en se behannelet. In lantearnepeal faaks is in ding dêr't ik ‘tsjinoanrûn’, as it treft, of in oare banaliteit as bygelyks in guodkeape oanbieding, dêr't it tsjinoanrinnen fan hast ferplichting is, mei't se jin oeral yn it paad set wurde. Mar in madonna, dy't troch it brûken fan de meartalsfoarm al likefolle yn wearde sakket as yn in winkelfol marijebylden, in madonna, dy moetsje ik, dy sjoch ik oankommen fanwege har útstrieling, har aura, dat ik de siken ynhâld, stilstean byneed, mar tsjinoanrinne - dat soe respektleas, dom en blyn tagelyk wêze.

Wjersin of net, faaks ha wy yn dizze rigel al te krijen mei it ideaal fan dichterlike sizzing, dat Kaspersma neistribbet en dat er op side 23 omskriuwt as in kombinaasje fan ‘it steile wurd’ en ‘de hurde toan’. It steile wurd is dan it oanheljen fan besteande begripen, symboalen, dy't wolbeskôge bûten it berik fan de dich-

[p. 83]

ter lizze (‘steil’), de hurde toan is dan fereaske om dúdlik te meitsjen dat de dichter dizze wearden, dêr't er in algemien respekt foar ferûnderstelt, net by steat is yn te sjen of ôf te skatten en se dêrom, ûnder massaal protest en gerop fan ôfkar, ôfbrekt, tsjin de grûn rint. Of dat docht mei algemiene ynstimming en útskroeven jûchheien fansels, seit de pessimist.

Yn de bondel binne goed fjirtich ûnbetitele gedichten gearbrocht, dêr't mei wat goede wil wol in beskate opbou en tiidsferrin yn op te merken falt. Hjir en dêr niicht it gehiel sels wat nei drama, mar dan wol earder nei de melo-fariant dêrfan.

It iepeningsfers set fuort ek al de bile yn in oare dierbere tradysje, it oproppen fan de Muze. De himelhege Diana's en Athena's wurde hjir ûnbeskamsum en mei (ûnbedoelde?) humor oan kant reage mei (side 7):

do libbensgrutte flinter havenhoer
marije fan de ûnbeflekke ûntfangenis
stiest wer defrouwe te wêzen
de leginde út te hingjen

Opmerklik is hjir uteraard de ferfrisseling fan twa sa ûngelikense frouljusfigueren as de Faam en de Widdo. Ik hâld it derop dat de dichter it flakke en moralistyske ferhaaltsje oer it truttige wyfke fan Starum - syn couleur locale - ‘opleukt’ hawwe woe mei Marije dêr't noch altyd wol wûnders fan ferwachte wurde. Hy hat dêrfoar faaks in oar ferhaal meispylje litten, dat fan in wûnderdwaand Marijebyld dat miskien mei de byldestoarm dêr yn see dumpt is. Sa'n ferhaal is teminsten wol oer Boalsert bekend, dêr't it houtene byld by dy gelegenheid út de grêft opfiske waard dat no as Faam fan de Sânwâlden yn 'e tsjerke fereare wurdt. Op side 26:

marije hat deflok oproppen
har âlde wûnderbyld
fersûpe litten
yn de skûmjende weagen

De earste goed tweintich fersen hawwe Starum en omkriten as thúsbasis en beskriuwe syn ierste opstigings fan ‘pearingsdriuw’ (8) en, meast mislearre, moetings mei famkes.

De gedichten tille op fan de plakoantsjuttingen, ek yn de twadde helte fan de bondel, as wie de dichter benaud dat it oars net autintyk genôch wêze soe. Der komme sels oantsjuttingen foar as ‘pijacco’ en ‘it soo’ dy't it wierbard-effekt ek foar de pleatslik ynwijden faaks noch ferheegje moatte. My seit it neat want ik

[p. 84]

bin fan betinken dat de wierhaftigens fan poëzy net yn histoarysk of geografysk feitlike krektens leit. Ik wit om in oar foarbyld te neamen wol presys wêr't de Dapperstraat is, nammentlik oeral, hoewol tafallich net yn it Starum dat Kaspersma sketst hat.

De dichter kin der net fan fertocht wurde dat er oait heard hat, lit stean wat opstutsen, fan ‘frouwestúdzjes’. Hy jout rom baan oan syn fantasijen fan feil frouljusfleis, dêr't ik om in foarbyld fan te jaan, kar út 'e romte ha (12):

boarsten ta de bh út rokken omheech slipkes del
fûleindich tútsje fiele fingerje
oangean yn de hoalen en holten fan it ferline
it mei jenever en vieux oergetten âld- en nijfeest

Dit is de pittige toan dêr't er yn it earste part de omballingen yn 'e puberteit mei sketst, hoewol't er ek dêrnei dy toan knap wit fol te halden. It leit wol yn de rêden dat konkrete moetings mei dizze begearlike objekten yn dy sin amper plakfine, en de hiel ûnskuldige boarterijen soene ús as lêzer allinne mar ferfele, netwier: ‘ik sil net mear eamelje oer dûnsje / thúsbringe tútsje reedride’ (12).

Oaren skine al fierder te wêzen mei har eksploaten. Hy hat heard fan in plak, earne efter de dyk, op it strân, dêr ‘litte kreaze krolhierfammen / flechtige freonen / gewurde yn 'e miggelrein’ (11).

Hege ferwachtings en ferwoedene dreamen skine stomprinne te moatten, frustraasje is in libbenswet dêr't net ien oan ûntkomt. Dat is sels it lot fan de macho pur sang, ‘de brûnzen tarzan’ (10), dy't loerend nei in iepen bloeske út 'e pisbak wei, syn lef hichtepunt berikt. Yn it lêste fers fan de bondel, yn 'e lêste strofe, kin de lêzer dizze held, dit symboal fan manlike potinsje, nochris mei ‘syn ûnnutte kul’ karkjend betraapje.

It soe allegear noch te promkjen wêze, as de toan ‘pittich’ bleau. Dizze kwalifikaasje is lykwols in eufemisme om it oerdreaune gebalt en de opsetlike opskepperij dêr't er syn fierdere bombjirken aventoeren mei delset, te omskriuwen. Want nei de krisis mei de ‘ring’, dy't er noch op fertsjinstlike wize beskriuwt (26), folget nei ‘in wanheapswinter [!] fan oer en tefolle wêzen’, in skrikbarende episoade yn 's lâns haadstêd, dy't oanheft mei de rigel (29): ‘lit ús sjonge in huorreliet’.

Hjir fynt er nij materiaal om op 'e âlde foet fierder te gean - wat sis ik -, der noch in skepfol oerhinne te slaan mei amper leauwurdige gjalpen en meldingen út it lossleine miljeu. Ik foar my alteast moat sizze dat ik komselden safolle lary by elkoar lêzen ha, just om't de dichter hjir mei alle geweld en tapaslike wurden as coke, house en viagra in werklikheid benei komme wol, mar dan op in wize dêr't de ûnwierens en de opfokkerij oan alle kanten fan ôfdripket. De koarjensweardige stjoerder bnn jout dêrneffens noch ynformaasje troch.

Humor, ôfstân, refleksje binne Kaspersma syn sterkste punten net, mar faaks mei in kritikus gjin punt meitsje fan wat er by in dichter en syn wurk mist. Hy moat ynterpretearje op basis fan itjinge oanwêzich is. No dan, de bondel liket my op 'en bêsten ien grutte oanklacht tsjin de minsklike natoer, dy't oan ien kant kwa natoer de ynskepen hertstocht hat nei lust en foldwaning, mar dêrtsjinoer sa organisearre is dat syn wiere aard him blykber net op ridlike wize ûntjaan kin. En dus moat er, om't er it net oerjaan kin en tsjin alles yn syn gerak siket, ferfalle ta liderlikens en grouwéligens. Dêr wol ik dan wol oan tafoegje dat soks yn hegere mjitte jildt foar immen dy't lykas de ‘ik’ yn dizze bundel opskipe sit mei in moaie protte opfokt ûngeduld en in mytysk fertribele werklikheidssin.